Тод индэр
Физикийн багш, магистр Ж.Тунгалаг: Ажлаа хүлээлгэж өгөөд л ОМИС-ийн оюутан болсон доо
Сургуулийн амьдрал. Өртөө гэлтэй ч юм уу. Нэг хэсэг нь төгсөж, дараагийнх нь шинээр элсээд л... Жил бүр сургуульд маань ярианд “өдмөөр” элсэгчид суралцахаар ирнэ. Тэдний нэг бол Оточ Манрамба их сургуулийн 2-р курсийн оюутан, Физикийн багш, магистр Ж.Тунгалаг байгаа юм. Өнгөрсөн жилийн тухайд шинэхэн оюутан учраас хойшлуулаад байсан ярилцлагаа энэ удаад бид хийлээ. Ямартаа ч Дэлхийн болон Монголын багш нарын баярын өдрөөр уулзсандаа баяртай байна. Ингээд Ж.Тунгалаг багшийнхаа "Шинэ оюутны шинэхэн амьдрал"-аас сонирхсоноо хуваалцаж байна.
- Урилга хүлээн авсанд баярлалаа. Үнэндээ тантай ярилцахаар “онилоод” нэг жил өнгөрлөө. Товчхондоо дасах хугацааг хүлээсэн гэх үү дээ. Өнгөрсөн энэ нэг жил хэрхэн өнгөрөв.
- Оюутны эхний жил бодсоноос их ачаалалтай байсан ч харвасан сум мэт өнгөрчээ. Ажлын ширээнээс оюутны ширээнд шилжихэд нээрээ л дасах гэж хэсэг хугацаанд самгардсаан. Сургалтын төлөвлөгөө, багш нарын заах арга барил, хичээлийн зохион байгуулалт нь миний мэдэхээс тэс өөр, өвөрмөц байсан.
Билгүүн номч Б.Ринчен гуайгаас нэг залуу “Олон хэл сурахад толгой их өвдөнө биз” гэж асуухад нь “Үгүй ээ хүүхээ, бөгс л их өвддөг юм даа” гэсэн үгийг биеэр мэдэрсэн дээ. Шантраагүй ч нэлээд ядарсанаа нуугаад яах вэ. Ангийн болон хичээл заасан багш нар маань бүгдээрээ эмчийн хувиар үзэж оношлож, эмчилсэний хүчээр эхний жилээ давсан. Эрүүл мэнд сайжраагүй бол шантарч мэдэхээр байлаа даа.
- Одоо бол шантрахааргүй болжээ дээ.
- Тийм ээ. Сургуульд элсэхийн өмнөхөн надад хэд хэдэн ажлын байр, өндөр цалин санал болгоход сурахаа хойшлуулдаг ч юм билүү гэж бодож үзсээн. Гэтэл нэг чухал юмнаас хоцорчих мэт мэдрэмж төрөөд сурах чиглэлээ гол болгоод сэтгэл шулуудсан. Шийдвэрээ гаргаад хамгийн түрүүнд аав, ээждээ хэлсэн. Аав минь “Миний охин чадна. Хоёулаа даян дэлхийд алдаршина аа” гэхэд нь би маш их баярласан. Гэхдээ хүний л эх эцэг хойно далдуур санаа зовоостой. Ямар сайндаа л ээжид нууцаар “Энэ маань чаддаг л байгаа даа” гэж хэлсэн байх вэ. Харин ээж 100 мянган төгрөг өгөөд “Миний охин шинэ хувцас аваарай, ангийн чинь хүүхдүүд бүлтийтлээ гоёод, мөнгөтэй ирсэн байгаа даа” гэж билээ. Ээжийнхээ өгсөн мөнгөөр цагаан халад авсан. Төгсөтлөө өмсөнө дөө. 1-р курст орой болгон даалгавар хийгээд суухаар хань минь “Чи ингэж өөрийгөө зовоох хэрэг байна уу? Мэддэг чаддаг ажлаа хийвэл амар биш үү. Ажилд авах газар олон байна шүү дээ” гэж байсан ч одоо бол их дэмжинэ. Хүүхдүүд маань ч ялгаагүй.
- Шинэ оюутны амьдрал хэрхэн эхэлж байв даа. Хичээлийн анхны өдөр...Ямар санагдсан бэ?
- Анх 7 настай сургуульд орсноос хойш 50 жил боловсролын байгууллагатай амьдралаа холбосон миний хувьд 9-р сарын 1 бол баярын өдөр шүү дээ. Энэ өдөр нээлтдээ оролцоод, багш нартайгаа танилцаад л тарах байх гэж бодсон. Гэтэл хамба багш, хоёр туслах багшийн хамтаар найман цагийн хичээл орж, төвөд хэлний бүх үсгээ заасан. Хичээл тарахад нэлээн их даалгавартай харьж, шөнөжин сууж хийж байлаа. Оюутны мэдэх ёстой агуулгын шимийг хураангуйлж сурах бичгийг боловсруулах, шимийг дутаалгүй цээжлүүлж тогтоолгодог арга зүйн давуу талыг тэр үед сайн ойлгоогүй ч сонирхлыг эрхгүй татсан. Үнэндээ “Сайн байна уу, миний нэр Тунгаа” гээд л төвөдөөр яриад эхэлнэ гэж бодсон. Тэгсэн багш нар шууд л төвөд эх сурвалжийг тайлбарлан орчуулаад, бичүүлж цээжлүүлэхээр нь гайхаад, ингэж заалгаад би хэл сурах болов уу гэж эргэлзсэн. Ер нь манай сургалтын уламжлал нь багшийг шүтэж, багшаас сонсон хөтлүүлж, өөрөө бясалган, эрдмийг өөриймшүүлэх цогц үйл явц гэдгийг өнгөрсөн нэг жилд биеэр туулж мэдлээ.
- Багын эмч болох мөрөөдөлтэй байсан юм болов уу гэж таамаглаж байна.
- ЕБС-ийн 9-р ангид байхдаа УБ хотын (тэр үед улсын олимпиад болдоггүй байсан) химийн олимпиадад байр эзлээд одоогийнхоор АШУҮИС-д суралцах урилга авч байв. Гэхдээ би аймхай, ялангуяа цус хараад ухаан алдчихдаг болохоор эмч болохоос татгалзсан. Ингээд багш нар, аав ээжийнхээ санал нэгдсэн сонголтоор МУИС-ийн физикийн ангид элсэн суралцан, онолын физикээр мэргэшиж төгссөн. Ажил, мэргэжилдээ дуртай болохоор тасралтгүй тууштай ажилласаар тэтгэвэрт гарсан. Үргэлжлүүлээд ажиллах боломжтой хэдий ч эмч болохын тулд дахин сурахыг чухалчилж ажлаа хүлээлгэж өгөөд л оюутан болсон доо. Энэ бол гэнэтийн шийдвэр байгаагүй. Нэлээн хэдэн жилийн өмнөөс бодож, төлөвлөсөн зүйл. Тэтгэвэртээ гараад уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр сурна гэж ярихад хүмүүс итгээгүй байх л даа. Тэгээд оюутан болчихсон чинь зарим нь эргэлзэж, гайхаж байсан ч хавьгүй олон хүн баяр хүргэж, надаас урам зориг авснаа хэлэхэд талархан хүлээж авсан. Нэг багш маань “Бодоод байсан чинь чи зөв сонголт хийжээ, би чамаар л эмчлүүлнэ шүү, сайн сураарай” гэсэн. Багш маань үе үе ярьж, мэнд мэддэг нь надад үүрэг хариуцлагыг минь тасралтгүй сануулах зорилготой байх. Саяхан чамаас нэг зөвлөгөө авъя гээд ярихаар нь “Багш аа, би зөвлөгөө өгөх, хүн эмчлэх болоогүй шүү дээ” гэсэн чинь “Зүгээр ээ, тэр болтол би дажгүй, чи сайн сураадах, би ганцхан чамаар л эмчлүүлнэ” гээд утсаа тасалсан. /инээв/
- Яагаад Оточ Манрамба гэж...
- “Манба Дацан” хийдийг байгуулах үеэс нь Д.Нацагдорж хамба багшийн үйл хэргийн тухай сонсож, мэддэг байв. Аав, ээжийгээ үзүүлж, эмчлүүлэх болсноор илүү танил болж, тус эрдмийг нь хүртэн, талархан биширдэг болсон. Би 2006 оноос БМИҮЗ-д их, дээд сургуулиудын байгууллагын магадлан итгэмжлэлийг хариуцаж ажиллах болсноор бусад сургуулийн нэгэн адил ОМИС-тай ажил хэргийн холбоотой байж, сургуулийн үйл ажиллагааны талаар бүхий л мэдээллийг авдаг байлаа. Тэр үеэс Г.Одонцэцэг захиралтай танилцан, эхлээд ажил хэргийн дараа нь найз нөхдийн харилцаатай болж, УАУ-ы талаар гайхамшигтай зүйлүүдийг сонсож, ном бүтээлийг нь шимтэн уншиж, хүндэтгэн биширдэг болсон. Харин одоо багш шавийн барилдлагатай улс боллоо. Хамгийн гол нь өндөр настай аав, ээжийг минь эмчилж, илааршуулж, өвчингүй урт наслуулсан болохоор хоёр багш, мөн шавь нарт нь талархаж бишрэх болсон юм даа. Эднийг хараад өөртөө болон бусдад туслах ийм сайн эмч болох сон гэж мөрөөдөөд, ОМИС-д татагдсан. Уламжлалт анагаахын салбарын мундаг эмч, мэргэжилтнүүд ОМИС хамгийн зөв сонголт гэж намайг дэмжсэн нь бүүр таатай.
-Ингэхэд таны бага нас хаана өнгөрсөн бэ? Дурсамжаар хөглөгдөж, хөөрхөн түүх сөхөхөд бас л гоё шүү.
- Бага нас одоогийнхоор Натур төвийн хавьцаа, хуучнаар бол Цагаан хуаран гэж газар өнгөрсөн. Айлын отгон охин болохоор гэрт хийх ажил бага. Ихэнх цагаа дугуйлан, секцэнд явж, найзуудтайгаа тоглож өнгөрөөнө. Сансарын үйлчилгээний төвийн номын сан, кино театр нь шинэ тохилог, гудамж талбай цэвэрхэн, сайхан тохижилттой байж. Сансарын номын сан гэрээр ном олгоно оо. Нэг удаа өвдөөд авсан номоо аваачиж өгч чадаагүй. Тэгсэн номын санч эгч ээжтэй ирж уулзаад учрыг нь ойлгож, тор дүүрэн ном аваад ирэх нь тэр. Түүнээс хойш хэд хэдэн удаа гэрээр үйлчлээд “Одоо энэ номыг унш“ гэж зааж зөвлөсөөр би номын хорхойтон болсон юм даа. Буянтай сайн хүмүүс энэ амьдралд олон таарна шүү. Багш нарынхаа хичээл номыг сонсож байхад бага насанд хөгшин аав, ээжийнхээ хэлж ярьж байсныг улам их дурсан санаж, бишрэх болсон.
Миний өвөг дээдсүүд Ховд аймгийн Зэрэг сумын эгэл жирийн малчид. Тэтгэвэртээ гараад үр хүүхдээ бараадаад хотод ирж надтай ойр байсан нь их аз завшаан байжээ. Хөгшид маань гэрт байгаа гарын доорх материалаар л өвчин эмгэгийг эмчилчихнэ. Энийг хараад эм тан ховор болохоор хар бор арга хэрэглэдэг байж гэж саяхныг хүртэл боддог байлаа. Гэтэл тэд маань тэжээхүйн ухааны онол номыг нь судлаагүй ч амьдрал ахуйдаа чадамгай хэрэглэдэг байсныг одоо улам бүр ойлгож байна. Амьд сэрүүнд нь асууж, мэдэж авахгүй яав даа. Ганцхан жишээ хэлэхэд, нэг удаа охиноо дагуулаад хөгшин ээжийгээ эргэж очив. 2-3 настай охин зөрүүдлээд ааш гаргах нь надад бол хэвийн. Харин хөгшин ээж маань охины аашийг гайхаад, юу идүүлж, уулгаж байгааг асуулаа. Тэгээд чацарганы шүүс ихээр уулгаснаас шар нь хөдөлж гэхэд нь би итгээгүй л дээ. Гэтэл одоо яг тэр тухай онол номыг нь дэлгэрэнгүй үзэж, үнэн байсанд эргэлзээгүй итгэлээ. Дашрамд хэлэхэд хүүхдийнхээ зан аашны хувирлыг 2-3 насны синдром аяндаа зүгээр болно гэдэг болж. Хүүхдийн идээ, ундааг шим тэжээл талаас нь нарийн тооцдог боловч цаг улирал, бие махбодын онцлог шинжид нь тохируулдаг монгол уламжлалаа сайн мэдэхгүй байна.
- Оюутан найзууд чинь Z generation-ууд. Тэд ямар онцлогтой улс байна вэ?
- ОМИС-ийг хүүхдүүд тохиолдлоор сонгодоггүй юм билээ. Манай ангийнхан гэхэд энэ сургуульд, энэ мэргэжлээр сурна гэдэг зорилготой, ирээдүйдээ бат итгэлтэй нөхдүүд. Элсэхээсээ өмнө сургууль, багш нар, үзэж судлах хичээлийнхээ тухай асууж лавлан, дээд курсийнхнээс арга туршлага судалчихсан, миний мэдэхгүй нарийн ширийнийг ч олоод мэдчихсэн байна лээ. Тэгэхээр Зэт үеийнхэн асуудалд олон талаас нь нухацтай ханддаг байгаа биз. Бусдаас зөвлөгөө авдаг ч эцсийн бүлэгт өөрөө л шийднэ. Бусдад найдаад байдаггүй, өөртөө найдна. Зөөлөн ааштай, дөлгөөхөн оюутнууд бий. Ер нь манай сургуулийнхан аядуу намуун улс. Оюутнууд бол курс ахих тусмаа улам дөлгөөхөн болдог санагдсан. Бодвол үзэж судалж буй ном сургаалтайгаа холбоотой байх. Мөн багш нарын үлгэр дуурайлал ч нөлөөлдөг болов уу. Манай сургуулийн, манай ангийн бас нэг онцлог нь хоёр дахь мэргэжлээрээ сурч буй 30,40-өөд насныхан, мөн миний үеийнхэн гээд 18-56 насныхан хамт суралцдаг. Хэдийгээр хүн бүрийн сурах арга барил өөр ч залуу хүүхдүүдийн хурд, ой тогтоолт яах аргагүй сайн. Харин бидний хувьд арга барил, туршлагаараа илүүрхээд байх шиг /инээв/. Ах захын ёс, нас намба байвч насаараа түрий барьж, хойш суух гэх мэтээс зайлсхийж хичээж л явна. Ямартаа ч олон сайн найзтай болсондоо баяртай байгаа. Би тэдэнд туслахаас илүү тэд маань надад түшигтэй, халамжтай байдаг нь хайр хүрэм. Бүгдээрээ тэнцэшгүй сайн эмч болоод намайг аварна гэдэгт итгэдэг юм.
- Таны нүүрномоос энэ их эрч хүч хаанаас ундардаг байна аа гэж бодсон шүү. Сурахад оройтоно гэж байх уу? гэдгийг зөвхөн танаас л асуумаар санагддаг.
- Ковидын үеэс өмнө би нүүрномыг бараг ашиглаж байсангүй. Харин ковидын үед гэртээ хоригдсон хүмүүс ямар хоол хийж байна, гоё хоолны жор байна уу гэснээр хоолны жор оруулсан. Зав ихтэй байсан болохоор шинэ жор туршиж, постлоод амжилттай болсон гэх үү дээ. Туршиж үзлээ, гоё боллоо, магтууллаа гэсэн комментууд их урам өгдөг юм билээ. Ингээд өөрийн мэддэг чаддаг, хүнд хэрэг болох зүйлийг харамгүй хуваалцахаар 2-3 жилийг цахим орчинд их идэвхтэй өнгөрөөлөө. Би гэрийн ажил, хоол хийх, жижиг сажиг гар урлал хийх сонирхолтой. Оюуны ачаалалтай ажилладаг хүнд нэг талаас алжаал тайлах, нөгөө талаас кайф авах хобби болдог. Гэр бүл, найз нөхдөө гарынхаа цай хоолоор дайлж, баяр ёслолын онцгой өдрүүдэд өмнө нь идэж үзээгүй цоо шинэ хоолоор дайлах гоё мэдрэмж. Тиймээс хуучин жороо баяжуулах, шинэ жор олох байнгын сэдэл тэмүүлэлтэй гэх үү дээ.
Бүхий л зүйлийг сайжруулж, шинэлэг болгохын үндэс суурь нь их, бага хэмжээгээр суралцана гэсэн үг. Мэдээж залуу бага насандаа эрдэм номд шамдах нь туйлын зөв. Суралцахыг хойшлуулж хэрхэвч болохгүй. Гэхдээ залуудаа сурчихсан, нас явчихсан гээд хойш суух ямар ч утгагүй. Сурах хэрэгцээ зөндөө байна. Тодорхой мэргэжил эзэмшихгүй юм гэхэд өөрт хэрэгтэй зүйлийг сурах л хэрэгтэй. Жишээ нь: иог, бясалгал, хөгжим, уран зураг, спорт гэх мэт. Би уг тэтгэвэрт гарахынхаа өмнө спортын мастер Б.Цэцгээ багшид шавь орж, байт харваагаар хичээллэж эхэлсэн юм. Даанч эмч хүн, ялангуяа судас барьж оношлохын тулд хуруу гараа гамнах хэрэгтэй учраас болиод иог сурч эхэлсэн. Цаг завтай болохоороо уран зураг, гар урлалын чиглэлээр суралцана даа.
- Нүүрномын тухай дурдсаных. Сайн тогооч юм аа. Цаг улиралдаа тохирсон хоол ундны ач тусын талаар товчхон манай уншигчдад хэлж өгч болох уу.
- Би багадаа бие султай, их эмзэг, байнга өвддөг хүүхэд байлаа. Хөгшин ээж, ялангуяа ээж минь эмч домч, эм тариа гэхээс илүү хоол ундаар тордож, байгалийн аргаар чийрэгжүүлдэг байсны хүчээр би эрүүлжсэн. Жишээ нь рахитаас болоод майжиг хөлтэй байсан гэвэл одоо хэн ч итгэхгүй дээ. Аав минь хашаандаа ачааны машин дүүрэн элс авчирч, тэр хавийн хүүхдүүдтэй хамт тоглуулдаг. Ээж минь өдөр бүр айлаас үнээний шинэ, цэвэр сүү авчирч хөөрүүлж уулгасаар рахитыг эмчилсэн. Одоо бол хөл тэгшхэн шүү /инээв/. Ээж минь хоол, цайг гараа гаргаж, сэтгэлээ шингээж хийдэг, дэндүү халамжтай учраас би “Алтны дэргэдэх гууль шарлана” гэдэгтэй адил их зүйлийг сурсан. Эгчийн чанасан хар цай нь хүртэл амттай, шимтэй гээд дүү нар нь хөлсөө дуслуулаад уудаг юм. Би аав, ээжийгээ өтлөхийн цагт халамжилж, хоол ундаар тэтгэхийг чухалчлах болсноор монголчууд бидний уламжлалт идээ, ундны сайхныг, сайныг бүүр илүүтэй мэдэх болсон. Өөрөө туршиж, хэрэгжүүлсэн үр дүнг бол бусдад харамгүй түгээхийг хичээдэг л дээ. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд хярам, сүүтэй цай биеийг шимжүүлж ядаргаа тайлдагийг хүн бүр мэддэг ч амар хялбараар нь байхуу, кофе, тэр байтугай дан ус уудаг болсон. Гэтэл энэ нь шим тэжээл болохгүй, хоолны шингэцэд муу нөлөөтэйг тэр бүр анзаардаггүй. Цаг улирлаас гадна нас, хүйс, ажил амьдралын хэв маяг, өөрийн төрөлх өвөрчлөл (хий, шар, бадган), амьдарч буй байгаль орчин гэх мэтийг анхаарч, тохируулан хооллох нь чухал гэдгийг УАУ-аар тодорхойлсон байдаг. Энэ тухай манай сургуулийн болон багш нарын пэйж хуудаснаас дэлгэрэнгүй уншиж, зөвлөгөө авах боломжтой учраас би энд дурдаад илүүц биз ээ. Харин өөр зүйлийн тухай яримаар байна. Болох уу?
- Тэгэлгүй яах вэ болно шүү дээ.
-УАУ-д суралцсанаар анх удаа буддын сургааль номлолоос уншиж, номч мэргэдийн лекц, ярилцлагыг шимтэн сонсдог болсон. Сургалтын төлөвлөгөөнд ийм хичээлүүд байхгүй учраас хичээлийн бус цагаар, өөрийн боломжоор судалж байгаа ч яах аргагүй сургууль, багш нарын минь ач тус шүү дээ. Аав минь өөд болоход хүнд үеийг даван туулах хүчийг надад өгч, аавд минь зориулж багш, оюутнууд өглөө бүр Манла хурж, буян үйлдэж байна. Ийм боломж зөвхөн манай сургуульд л байгаа байх. Сургууль, багш нар, оюутнууддаа баярлаж талархснаа яаж илэрхийлэхээ ч би мэдэхгүй, буянд даган баясаж байна. Буддын сургааль номлолын тухайд сонсож, мэдсэн бүхнээ аль болох олон хүнд хүргэх сэн, үр хүүхэд, ач зээ нар минь буддизмд суралцаасай гэж хүсч байна. Манай улсын хувьд төр, шашин тусгаар учраас боловсролын байгууллагад шашны сургалт, үйл ажиллагааг хориглодог. Үүнд мэдээж сайн тал бий ч, муу тал нь нийгэмд бугшсан ёс суртхууны доройтол, бүүр уналт гэж болохоор муу муухай хэргүүд удаа дараа гарч байна. Тэр байтугай гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхдийн харилцаанд хэм хэмжээнээс хэтэрсэн муу муухай зүйлүүд болж байна. Үүний эсрэг сайн сайхан зүйлийг авчрах зөв зүйл буддизмд байгаа нь бидний хувьд завшаантай. Иймд сургуульд заадаггүй тэр эрдэм мэдлэгийг хүүхдүүд гэр бүл, ойр дотнын хүрээллээс авах нь чухал. Боловсролын системын дутагдалтай тал болох зөөлөн ур чадварыг гэр бүлийн үнэт зүйл болгон хөгжүүлэх боломж байна.
- Нээрээ л тийм шүү. Ингэхэд та боловсролын салбарт хэдэн жил ажилласан бэ? Ажлын гараагаа хаанаас эхэлж байв.
- 1989 онд МУИС-ийн физикийн ангийг төгсөөд сургуульдаа Онолын физикийн тэнхимд лаборантаар ажлын гараагаа эхлээд жил хүрэхгүй хугацаанд багш болсон. Монголдоо төдийгүй дэлхийд үнэлэгдсэн мундаг профессор багш нараар хичээл заалгаж, судалгааны ажлаа удирдуулж, багшийн ажлын гараагаа тэднийхээ хайр халамжинд эхлүүлсэн. Би ч их хувь заяатай хүн шүү. Энэ тухай ямагт бодож, бахархаж талархаж явдаг.
1987 онд МУИС-ийн дэргэдэх гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуулийг байгуулж, байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр онцгой авьяастай хүүхдүүдийг сонгон сургаж байсан. Энэ сургуульд 1989-1998 он хүртэл ажилласан ба тэр үеийн шавь нараараа маш их бахархдаг. Улс орон даяар шалгарч, олимпиад тэмцээнд түрүүлсэн, шилдэг хүүхдүүдэд цоо шинэхэн багш хичээл заах гэж шөнөжин бэлтгээд, их л хичээдэг байлаа. Одоо бодоход хааяа санаа зовдог л юм. Ингээд 1998-2006 онд Дорнод их сургуульд сургалт эрхэлсэн дэд захирлаар ажиллаж, боловсрол судлалаар мэргэших гараагаа эхэлсэн. Багш боловсролын хөтөлбөрийг хариуцаж ажиллахын тулд тэр чиглэлээр өөрийгөө хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгарсан учраас тэр үеийн нөхцөл байдлыг ашиглан олон улсын төсөл, хөтөлбөрт баг хамт олноороо оролцож, хөдөө орон нутагт ажиллаж, амьдрахын сайхныг мэдэрсэн алтан үе байгаа юм. Харин 2006-2022 онд БМИҮЗ-д ажиллаж, боловсролын үнэлгээ, хяналт-шинжилгээ, магадлан итгэмжлэлийн чиглэлээр мэргэшин, бараг л бүх их, дээд сургууль, коллежид зөвлөгөө, мэдээлэл өгч, хамтран ажиллалаа.
- Өнөөдөр боловсролын чиг хандлага тэр тусмаа дээд боловсрол дэлхийд аль зүгт явна вэ? Монголчууд бид хөл нийлүүлэх алхах чадаж байна уу?
- Монголчууд эрт дээр үеэс төрийн, дацангийн, гэрийн сургуулиар залуу үеэ бэлтгэж, төр шашны хосолсон тогтолцоог уламжлан хөгжүүлж ирсэн дорнын өвөрмөц түүхтэй. Харин өнгөрсөн зуунд өрнийн соёл, боловсрол хүч түрэн орж ирсэн. Одоо бол өөрсдийн уламжлалыг хадгалан дэлхийн жишгийг баримжаалсан боловсролын тогтолцоотой болжээ. Хэдийгээр шүүмжлэл их байдаг ч ололт чамгүй бийг олон жишээнээс харж болно. Тухайлбал, дэлхийн улс орнууд дээд боловсролынхоо хүртээмжийг нэмэгдүүлэхийг зорьж байхад бид хэтэрхий олон сургуульд хэтэрхий их хүн сурч байна гэж шүүмжилж, хааж боож байна. Олон улс оронд охид сурч чаддаггүй бол манайд дийлэнх нь охид суралцаж байна. Сургалтын төлбөр хямд. Ер нь хүссэн хүн дээд боловсрол эзэмшихэд саадгүй нь сайн талтай. Нийцтэй, чанартай болгох тухайд асуудал тулгарч байгаа нь үнэн. Мэргэжлийн үүднээс хандаж хэлэхэд 1998 оноос боловсролын магадлан итгэмжлэлийг дэлхийн жишгээр хөгжүүлж ирсэн нь боловсролын чанарыг сайжруулах, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд түлхэц болсон. Цаашдаа ч хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэдэг. Нөгөө талаас сургуулиудын үүрэг хариуцлага, чанар чансаагаар өрсөлдөх эрмэлзлэл чухал. Манай сургуулиуд энэ чиглэлээр дэлхий нийтийн жишгээс хол хоцролгүй зүтгэж байгаа нь олон жишээ баримтаар нотлогдоно.
- Асуух зүйл ундраад л байна. Гэхдээ энэ удаад ингээд орхиё. Ярилцсанд баярлалаа.
Ярилцсан П.Ундраа
"Уламжлалт анагаах ухаан" сонин
Дэлгэрэнгүй унших
АНХААРУУЛГА: УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн хуулийн холбогдох заалтын хүрээнд тус сайтын сэтгэгдэл хэсгийг түр хугацаанд хаасан болно.
Тод индэр
Д.Амарбаясгалан: Парламентын хяналтыг үйл ажиллагааныхаа соёл болгон төлөвшүүлэх нь чухал
Бүгд Найрамдах Улсыг тунхаглаж, Анхдугаар Үндсэн хууль баталсны 100 жилийн ойн хүрээнд зохион байгуулагдсан “Парламентын хяналтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх нь” чуулга уулзалтыг Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан нээж хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь толилуулж байна.
Монгол Улсын Их Хурлын эрхэм гишүүд,
Эрхэм хүндэт Элчин сайд, эрдэмтэн судлаач, зочид төлөөлөгчид өө
Өнөөдөр бид Монгол Улсын ардчилсан засаглалын тулгуур багана болсон парламентын хяналтын тухай, энэ хяналтыг хэрхэн үр дүнтэй хэрэгжүүлэх тухай хэлэлцэхээр чуулаад байна.
Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгууль бүсчилсэн, холимог тогтолцоогоор явагдаж, түүний үр дүнд улс төрийн 5 нам, нийгмийн олон бүлгийн төлөөлөл бүхий 126 гишүүнтэй шинэ парламент бүрдээд байна. Бид хууль эрх зүйн орчныг шинэ цагийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцүүлэн төгөлдөржүүлэх, ард иргэдийн төрдөө итгэх итгэл, хүлээлтийг бодит болгох, шинэ үеийн парламентыг төлөвшүүлэх томоохон зорилтуудыг тавин ажиллаж эхлээд байна.
Энэ хүрээнд Улсын Их Хурлаас батлагдан гарч буй хуулиуд хүний эрхийг дээдэлсэн, хүн төвтэй үзэл санаа бүхий байх, нийгмийн хурдацтай хөгжлийн шаардлагад нийцүүлэн, эрх зүйн зохицуулалтыг цаг алдалгүй гаргах, хуулийг иж бүрэн зохицуулалттай, тодорхой, ойлгомжтой болгож, хууль болон журмаар зохицуулах харилцааны заагийг зөв тодорхойлох зорилгоор “Гурван төгөлдөршил”-ийн бодлогыг хэрэгжүүлж эхлээд байна.
Улмаар Улсын Их Хурлын гишүүдээс санал авсны үндсэн дээр холбогдох хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, үнэлэх, хэрэгжилтийг нь эрчимжүүлэх үүрэг бүхий 54 ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллуулж байгаагаас 15 нь Монгол Улсын Их Хурлын хяналтын чиг үүрэгтэй холбоотой ажлын хэсэг юм.
Мөн саяхан батлагдсан Монгол Улсын Их Хурлын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны стратеги төлөвлөгөөнд Улсын Их Хурал хууль тогтоомжийг боловсруулах, төлөвлөх, өргөн мэдүүлэх, хэлэлцэх, батлах, биелэлтэд хяналт тавих, тайлагнах бүх үе шатанд нэн тэргүүнд хүн төвтэй үзэл санаанд суурилсан, хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалсан байх агуулга, шаардлагыг тавина хэмээн заасан. Үүнээс гадна хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих байнгын тогтолцоог бэхжүүлж, үр нөлөөг тогтмол судлан, түүнд үндэслэн хуулийг чанаржуулна хэмээн тусгасан.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 1.8 дахь хэсэгт “хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах” онцгой бүрэн эрхийг хуульчилсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хуулийн биелэлтийг улс даяар зохион байгуулж, хангах Засгийн газрын үйл ажиллагаа, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах нь Монгол Улсын Их Хурлын онцгой бүрэн эрх юм.
Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 3 дугаар зүйлд зааснаар “Улсын Их Хурлын үндсэн зорилт нь ард түмний төлөөллийн дээд байгууллагын хувьд ард түмний засаглах эрхийг хангахад орших ба хууль тогтоох, төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах үндсэн чиг үүрэгтэй” гэж заасан байдаг. Улмаар Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай анхдагч хуулийг 2021 оны 12 дугаар сарын 24-ний өдөр баталсан.
Тус хуулиар Монгол Улсын Их Хурлын хянан шалгах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл, хууль зүйн үр дагаврыг тодорхойлох, мөн хянан шалгах түр хороо байгуулах эрх зүйн зохицуулалттай болсон. Үүнээс гадна төрийн аудитын байгууллага, Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс, Төрийн албаны зөвлөл зэрэг бие даасан, хараат бус байгууллагад түшиглэн, тэдгээрийг хянан шалгах чиг үүргийнх нь хүрээнд Улсын Их Хурлын хянан шалгах үйл ажиллагаанд татан оролцуулах асуудлыг мөн тусгасан байна.
Монгол Улсын Их Хурлаас Үндсэн хуульд 2019 оны 11 дүгээр сарын 14-ний өдөр оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2024 оны 5 дугаар сарын 16-ны өдөр баталсан. Уг хуульд дэлхийн улс орнуудад хэрэгждэг сайн туршлага бүхий зарим зохицуулалтыг тусгасан байна. Тухайлбал, Байнгын хорооддоо төвлөрсөн, хяналт шалгалтыг төлөвшүүлэх зорилгоор, гишүүний саналыг хүлээн авч хэлэлцсэний үндсэн дээр тухайн Байнгын хороо хяналт шалгалтын ажлын хэсэг байгуулах шийдвэр гаргадаг болсон. Улсын Их Хурлаас хийсэн хууль тогтоомжийн биелэлтийн үр дагаврын үнэлгээний тайланг холбогдох Байнгын хороо хүлээн авснаас хойш нэг сарын дотор хэлэлцэн, шаардлагатай гэж үзвэл нэгдсэн хуралдаанд оруулах буюу заавал хэлэлцдэг зохицуулалттай болсон.
Түүнчлэн Парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх, хүчтэй сөрөг хүчнийг бүрдүүлэх чиглэлээр хяналт шалгалтын эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн. Жишээ нь цөөнхийн бүлэг төсвийн хяналтын сонсголыг санаачлах, Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооноос явуулсан хяналтын сонсголын тайлан, түүнд өгсөн санал дүгнэлтээ нэгдсэн хуралдаанд шууд танилцуулах гэх мэт шинэ боломжууд бий болсон.
Нэг үгээр хэлбэл, Монгол Улсын Их Хурлаас хууль тогтоомжийн биелэлтэд системтэй хяналтыг хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрэн, хангалттай бүрдсэн. Цаашид бид парламентын хяналтыг үйл ажиллагааныхаа соёл болгон төлөвшүүлэх нь чухал байна. Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалт болон түүнд ажлаа хариуцан тайлагнадаг байгууллагуудын хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа уялдаа холбоотой, давхардал хийдэлгүй байхад анхаарч, хяналт, үнэлгээг үр нөлөөнд чиглүүлэх нь нэн чухал үүрэгтэй.
Эрхэм гишүүд ээ,
Эрдэмтэн судлаач, салбарын мэргэжилтнүүд ээ
Парламентын хяналтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлж, түүний нөлөөг нэмэгдүүлэхэд та бүхний сайн туршлага, оролцоо чухал ач холбогдолтой юм.
Монголын ардчилсан засаглалын үндэс суурийг бэхжүүлэн хамгаалахын төлөө цаашид ч тууштай хамтран ажиллахыг уриалж байна. Мөн парламентын хяналтын үйл ажиллагааг тогтмолжуулах чиглэлээр Улсын Их Хурлын Тамгын газар онцгой анхаарч ажиллахыг чиглэл болгож байна.
Монгол Улсын Их Хурлын эрхэм гишүүд,
Эрхэм хүндэт Элчин сайд, эрдэмтэн судлаач, зочид төлөөлөгчид өө
Өнөөдөр бид Монгол Улсын ардчилсан засаглалын тулгуур багана болсон парламентын хяналтын тухай, энэ хяналтыг хэрхэн үр дүнтэй хэрэгжүүлэх тухай хэлэлцэхээр чуулаад байна.
Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгууль бүсчилсэн, холимог тогтолцоогоор явагдаж, түүний үр дүнд улс төрийн 5 нам, нийгмийн олон бүлгийн төлөөлөл бүхий 126 гишүүнтэй шинэ парламент бүрдээд байна. Бид хууль эрх зүйн орчныг шинэ цагийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцүүлэн төгөлдөржүүлэх, ард иргэдийн төрдөө итгэх итгэл, хүлээлтийг бодит болгох, шинэ үеийн парламентыг төлөвшүүлэх томоохон зорилтуудыг тавин ажиллаж эхлээд байна.
Энэ хүрээнд Улсын Их Хурлаас батлагдан гарч буй хуулиуд хүний эрхийг дээдэлсэн, хүн төвтэй үзэл санаа бүхий байх, нийгмийн хурдацтай хөгжлийн шаардлагад нийцүүлэн, эрх зүйн зохицуулалтыг цаг алдалгүй гаргах, хуулийг иж бүрэн зохицуулалттай, тодорхой, ойлгомжтой болгож, хууль болон журмаар зохицуулах харилцааны заагийг зөв тодорхойлох зорилгоор “Гурван төгөлдөршил”-ийн бодлогыг хэрэгжүүлж эхлээд байна.
Улмаар Улсын Их Хурлын гишүүдээс санал авсны үндсэн дээр холбогдох хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, үнэлэх, хэрэгжилтийг нь эрчимжүүлэх үүрэг бүхий 54 ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллуулж байгаагаас 15 нь Монгол Улсын Их Хурлын хяналтын чиг үүрэгтэй холбоотой ажлын хэсэг юм.
Мөн саяхан батлагдсан Монгол Улсын Их Хурлын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны стратеги төлөвлөгөөнд Улсын Их Хурал хууль тогтоомжийг боловсруулах, төлөвлөх, өргөн мэдүүлэх, хэлэлцэх, батлах, биелэлтэд хяналт тавих, тайлагнах бүх үе шатанд нэн тэргүүнд хүн төвтэй үзэл санаанд суурилсан, хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалсан байх агуулга, шаардлагыг тавина хэмээн заасан. Үүнээс гадна хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих байнгын тогтолцоог бэхжүүлж, үр нөлөөг тогтмол судлан, түүнд үндэслэн хуулийг чанаржуулна хэмээн тусгасан.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 1.8 дахь хэсэгт “хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах” онцгой бүрэн эрхийг хуульчилсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хуулийн биелэлтийг улс даяар зохион байгуулж, хангах Засгийн газрын үйл ажиллагаа, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах нь Монгол Улсын Их Хурлын онцгой бүрэн эрх юм.
Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 3 дугаар зүйлд зааснаар “Улсын Их Хурлын үндсэн зорилт нь ард түмний төлөөллийн дээд байгууллагын хувьд ард түмний засаглах эрхийг хангахад орших ба хууль тогтоох, төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах үндсэн чиг үүрэгтэй” гэж заасан байдаг. Улмаар Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай анхдагч хуулийг 2021 оны 12 дугаар сарын 24-ний өдөр баталсан.
Тус хуулиар Монгол Улсын Их Хурлын хянан шалгах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл, хууль зүйн үр дагаврыг тодорхойлох, мөн хянан шалгах түр хороо байгуулах эрх зүйн зохицуулалттай болсон. Үүнээс гадна төрийн аудитын байгууллага, Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс, Төрийн албаны зөвлөл зэрэг бие даасан, хараат бус байгууллагад түшиглэн, тэдгээрийг хянан шалгах чиг үүргийнх нь хүрээнд Улсын Их Хурлын хянан шалгах үйл ажиллагаанд татан оролцуулах асуудлыг мөн тусгасан байна.
Монгол Улсын Их Хурлаас Үндсэн хуульд 2019 оны 11 дүгээр сарын 14-ний өдөр оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2024 оны 5 дугаар сарын 16-ны өдөр баталсан. Уг хуульд дэлхийн улс орнуудад хэрэгждэг сайн туршлага бүхий зарим зохицуулалтыг тусгасан байна. Тухайлбал, Байнгын хорооддоо төвлөрсөн, хяналт шалгалтыг төлөвшүүлэх зорилгоор, гишүүний саналыг хүлээн авч хэлэлцсэний үндсэн дээр тухайн Байнгын хороо хяналт шалгалтын ажлын хэсэг байгуулах шийдвэр гаргадаг болсон. Улсын Их Хурлаас хийсэн хууль тогтоомжийн биелэлтийн үр дагаврын үнэлгээний тайланг холбогдох Байнгын хороо хүлээн авснаас хойш нэг сарын дотор хэлэлцэн, шаардлагатай гэж үзвэл нэгдсэн хуралдаанд оруулах буюу заавал хэлэлцдэг зохицуулалттай болсон.
Түүнчлэн Парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх, хүчтэй сөрөг хүчнийг бүрдүүлэх чиглэлээр хяналт шалгалтын эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн. Жишээ нь цөөнхийн бүлэг төсвийн хяналтын сонсголыг санаачлах, Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооноос явуулсан хяналтын сонсголын тайлан, түүнд өгсөн санал дүгнэлтээ нэгдсэн хуралдаанд шууд танилцуулах гэх мэт шинэ боломжууд бий болсон.
Нэг үгээр хэлбэл, Монгол Улсын Их Хурлаас хууль тогтоомжийн биелэлтэд системтэй хяналтыг хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрэн, хангалттай бүрдсэн. Цаашид бид парламентын хяналтыг үйл ажиллагааныхаа соёл болгон төлөвшүүлэх нь чухал байна. Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалт болон түүнд ажлаа хариуцан тайлагнадаг байгууллагуудын хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа уялдаа холбоотой, давхардал хийдэлгүй байхад анхаарч, хяналт, үнэлгээг үр нөлөөнд чиглүүлэх нь нэн чухал үүрэгтэй.
Эрхэм гишүүд ээ,
Эрдэмтэн судлаач, салбарын мэргэжилтнүүд ээ
Парламентын хяналтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлж, түүний нөлөөг нэмэгдүүлэхэд та бүхний сайн туршлага, оролцоо чухал ач холбогдолтой юм.
Монголын ардчилсан засаглалын үндэс суурийг бэхжүүлэн хамгаалахын төлөө цаашид ч тууштай хамтран ажиллахыг уриалж байна. Мөн парламентын хяналтын үйл ажиллагааг тогтмолжуулах чиглэлээр Улсын Их Хурлын Тамгын газар онцгой анхаарч ажиллахыг чиглэл болгож байна.
2024.11.19
Улаанбаатар хот
Улаанбаатар хот
Тод индэр
Ж.Галбадрах: Багшийн хомсдолыг арилгахгүйгээр боловсролын салбарт хийх хөгжил, шинэчлэлд ахиц гарах боломжгүй
Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилттэй танилцах, хэрэгжилтийг хангах, багшийн хомсдолыг арилгах, багшийн үнэлэмжийг сайжруулах асуудлыг судалж, санал, дүгнэлт боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг УИХ-ын гишүүн Ж.Галбадрах ахалж байна. Түүнтэй уулзаж ярилцлаа.
-Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилттэй хэрхэн танилцахаар ажиллаж байна вэ?
-Боловсролын ерөнхий хууль батлагдаж хэрэгжиж эхлээд дөнгөж жил гаруй болж байна. УИХ хууль тогтоох үйл ажиллагаанаас гадна хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих үндсэн чиг үүргээ биелүүлэх ёстой. Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилтэд тулгамдсан олон асуудал бэрхшээл үүсч байна. Нэн тэргүүнд багш нарын хомсдол салбарын эмгэнэл болоод байна. Боловсролын сайд 8 дугаар сарын сүүлээр 4200 багш дутагдаж буйг зарласан. Энэ бол сургуулиудаас авсан тоо. Бид цөм хөтөлбөрт тусгасан цагийн дагуу сургууль бүрийн бүлгийн тоонд үндэслэн багшийн тоог гаргахад 7600 багш дутагдалтай гэсэн тооцоолол гарсан. Цаашид сургуулийн норм нормативийг мөрдүүлэх, сургууль шинээр байгуулах тохиолдолд багшийн хомсдол улам л нэмэгдэхээр байна. Багшийн нарын хомсдолыг арилгахгүйгээр боловсролын салбарын хөгжил, шинэчлэлд ахиц гарах тухай ярих боломжгүй юм. Манай ажлын хэсэг хамгийн олон гишүүнтэй бөгөөд бид багш нарын хомсдолыг арилгах, багшийн үнэлэмжийг сайжруулах чиглэлд илүү анхаарч ажиллана. Санал, дүгнэлтээ хаврын чуулганаар танилцуулах болно.
-Хуулийн хэрэгжилттэй танилцаад Боловсролын ерөнхий хуульд өөрчлөх санал гаргах боломжтой юу?
-Хуульд өөрчлөлт оруулах тухай биш, хэрэгжилтийн алдаа, оноог хянах чиглэлээр ажлын хэсэг ажиллана гэдгийг онцолж хэлье. Ажлын хэсэг тулгамдсан асуудлуудыг маш сайн сонсож, бодит нөхцөл байдалтай газар дээр нь очиж танилцах чиглэлийг баримтлаж байна. Жишээлбэл, сум орон нутгийн ерөнхий боловсролын сургуулийн 6, 7 настны сургалтын талаар гишүүдийн гаргасан санал санаачлагыг багш нар, эцэг, эхчүүдтэй хамтран ярилцахаар төлөвлөж байна. Мөн ажлын хэсэг МУБИС зэрэг багш бэлтгэж буй их, дээд сургуульд дээр очиж, багш бэлтгэх бодлого, хяналтын тоог хэрхэн хангаж буй талаар мэдээлэл сонсож, оюутнуудтай уулзалт хийнэ. Энэ мэтчилэн боловсролын шат шатны байгууллагад очиж ажиллан бодит шийдэл гаргах нь үр дүнтэй хэмээн үзэж байна.
-Та боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалтад шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх ямар боломж байна гэж харж байна вэ?
-Эдийн засаг өсч, төсөв тэлж байгаа үед боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалтыг цаг алдалгүй нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Өнөөдөр улсын хэмжээнд 40-өөс дээш тооны хүүхэдтэй 4860 бүлэгт 214 мянган гаруй хүүхэд суралцаж байна. Бүр 60 давсан хүүхэдтэй бүлэг 8 байна. Ер нь 1800-аас дээш хүүхэдтэй даац хэтэрсэн сургуульд сургалт хэвийн явуулах боломжгүй, энэ нь эргээд сургалтын чанарт сөргөөр нөлөөлж байгаа. Улсын хэмжээнд ийм даац хэтэрсэн 124 сургуульд 368 мянган гаруй хүүхэд суралцаж байна. Энэхүү бүлэг дүүргэлт болон сургуулийн даац хэтэрсэн нөхцөлийг хэвийн болгохын тулд бидний хийсэн тооцоогоор даруй 150 сургууль шинээр барих зайлшгүй шаардлагатай байна. Тиймээс боловсролын салбарт хөрөнгө оруулалт маш чухал байгаа тул ирэх 4 жилд Засгийн газрын хэрэгжүүлж эхлэхээр төлөвлөж буй 14 мега төсөл дээр нэмээд 15 дахь мега төслийг боловсролын салбарт хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа.
-Багшийн хомсдлыг шийдэх ямар гарц байна гэж та үзэж байгаа вэ?
Багшийн хомсдлыг бууруулахын тулд тэдний үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн баталгааг хангах нь хамгийн оновчтой шийдэл юм. Хөдөө орон нутагт багшийн хомсдол маш их байна. Тухайн аймаг, сум, дүүргийн ерөнхий боловсролын сургуулийн шилдэг төгсөгчийг багш мэргэжил эзэмшээд эргээд төрөлх сургуульдаа багшлах тохиолдолд сургалтын төлбөрийг 100 хувь хөнгөлөх, суралцах хугацаанд амьжиргааны тэтгэлэг олгох, 5 жил тасралтгүй үр бүтээлтэй ажиллавал гадаадад магистрт суралцуулах, ипотекийн зээлийн хөнгөлөлт үзүүлэх зэргээр багш нарын нийгмийн асуудлыг шийдэх талаар төр дорвитой шийдвэр гаргах ёстой хэмээн үзэж байна.
-Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилттэй хэрхэн танилцахаар ажиллаж байна вэ?
-Боловсролын ерөнхий хууль батлагдаж хэрэгжиж эхлээд дөнгөж жил гаруй болж байна. УИХ хууль тогтоох үйл ажиллагаанаас гадна хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих үндсэн чиг үүргээ биелүүлэх ёстой. Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилтэд тулгамдсан олон асуудал бэрхшээл үүсч байна. Нэн тэргүүнд багш нарын хомсдол салбарын эмгэнэл болоод байна. Боловсролын сайд 8 дугаар сарын сүүлээр 4200 багш дутагдаж буйг зарласан. Энэ бол сургуулиудаас авсан тоо. Бид цөм хөтөлбөрт тусгасан цагийн дагуу сургууль бүрийн бүлгийн тоонд үндэслэн багшийн тоог гаргахад 7600 багш дутагдалтай гэсэн тооцоолол гарсан. Цаашид сургуулийн норм нормативийг мөрдүүлэх, сургууль шинээр байгуулах тохиолдолд багшийн хомсдол улам л нэмэгдэхээр байна. Багшийн нарын хомсдолыг арилгахгүйгээр боловсролын салбарын хөгжил, шинэчлэлд ахиц гарах тухай ярих боломжгүй юм. Манай ажлын хэсэг хамгийн олон гишүүнтэй бөгөөд бид багш нарын хомсдолыг арилгах, багшийн үнэлэмжийг сайжруулах чиглэлд илүү анхаарч ажиллана. Санал, дүгнэлтээ хаврын чуулганаар танилцуулах болно.
-Хуулийн хэрэгжилттэй танилцаад Боловсролын ерөнхий хуульд өөрчлөх санал гаргах боломжтой юу?
-Хуульд өөрчлөлт оруулах тухай биш, хэрэгжилтийн алдаа, оноог хянах чиглэлээр ажлын хэсэг ажиллана гэдгийг онцолж хэлье. Ажлын хэсэг тулгамдсан асуудлуудыг маш сайн сонсож, бодит нөхцөл байдалтай газар дээр нь очиж танилцах чиглэлийг баримтлаж байна. Жишээлбэл, сум орон нутгийн ерөнхий боловсролын сургуулийн 6, 7 настны сургалтын талаар гишүүдийн гаргасан санал санаачлагыг багш нар, эцэг, эхчүүдтэй хамтран ярилцахаар төлөвлөж байна. Мөн ажлын хэсэг МУБИС зэрэг багш бэлтгэж буй их, дээд сургуульд дээр очиж, багш бэлтгэх бодлого, хяналтын тоог хэрхэн хангаж буй талаар мэдээлэл сонсож, оюутнуудтай уулзалт хийнэ. Энэ мэтчилэн боловсролын шат шатны байгууллагад очиж ажиллан бодит шийдэл гаргах нь үр дүнтэй хэмээн үзэж байна.
-Та боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалтад шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх ямар боломж байна гэж харж байна вэ?
-Эдийн засаг өсч, төсөв тэлж байгаа үед боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалтыг цаг алдалгүй нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Өнөөдөр улсын хэмжээнд 40-өөс дээш тооны хүүхэдтэй 4860 бүлэгт 214 мянган гаруй хүүхэд суралцаж байна. Бүр 60 давсан хүүхэдтэй бүлэг 8 байна. Ер нь 1800-аас дээш хүүхэдтэй даац хэтэрсэн сургуульд сургалт хэвийн явуулах боломжгүй, энэ нь эргээд сургалтын чанарт сөргөөр нөлөөлж байгаа. Улсын хэмжээнд ийм даац хэтэрсэн 124 сургуульд 368 мянган гаруй хүүхэд суралцаж байна. Энэхүү бүлэг дүүргэлт болон сургуулийн даац хэтэрсэн нөхцөлийг хэвийн болгохын тулд бидний хийсэн тооцоогоор даруй 150 сургууль шинээр барих зайлшгүй шаардлагатай байна. Тиймээс боловсролын салбарт хөрөнгө оруулалт маш чухал байгаа тул ирэх 4 жилд Засгийн газрын хэрэгжүүлж эхлэхээр төлөвлөж буй 14 мега төсөл дээр нэмээд 15 дахь мега төслийг боловсролын салбарт хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа.
-Багшийн хомсдлыг шийдэх ямар гарц байна гэж та үзэж байгаа вэ?
Багшийн хомсдлыг бууруулахын тулд тэдний үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн баталгааг хангах нь хамгийн оновчтой шийдэл юм. Хөдөө орон нутагт багшийн хомсдол маш их байна. Тухайн аймаг, сум, дүүргийн ерөнхий боловсролын сургуулийн шилдэг төгсөгчийг багш мэргэжил эзэмшээд эргээд төрөлх сургуульдаа багшлах тохиолдолд сургалтын төлбөрийг 100 хувь хөнгөлөх, суралцах хугацаанд амьжиргааны тэтгэлэг олгох, 5 жил тасралтгүй үр бүтээлтэй ажиллавал гадаадад магистрт суралцуулах, ипотекийн зээлийн хөнгөлөлт үзүүлэх зэргээр багш нарын нийгмийн асуудлыг шийдэх талаар төр дорвитой шийдвэр гаргах ёстой хэмээн үзэж байна.
Тод индэр
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Шанхайн экспо”-гийн нээлтэд үг хэллээ
БНХАУ-ын Худалдааны яам, Шанхай хотын Ардын Засгийн газраас жил бүр зохион байгуулдаг “Хятадын олон улсын импортын VII экспо”-гийн нээлт өнөөдөр болж, Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ оролцож үг хэлэв.
“Шинэ эрин үед ирээдүйгээ хамтдаа хуваалцъя” уриан дор болж буй энэ удаагийн экспогийн нээлтийн ёслолд Пакистан, Серби, Словак, Узбекистан, Малайз, Казахстан зэрэг орны Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нарын хамт тэрбээр хүндэт зочноор оролцож байна. Монгол Улс анх удаа Ерөнхий сайдын түвшинд парламентад суудал бүхий улс төрийн бүх намын удирдлага, Улсын Их Хурал, Засгийн газрын зарим гишүүний хамт “Шанхайн экспо”-д өргөн бүрэлдэхүүнтэй, хувийн хэвшлийн олон төлөөлөлтэй оролцож буйгаараа онцлогтой.
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Ази, европын стратегийн уулзварт оршдог Монгол Улс энэхүү экспод идэвхтэй оролцох нь хөрш орон БНХАУ төдийгүй бусад улстай эдийн засгийн харилцаа холбоогоо гүнзгийрүүлэх өргөн боломж нээсээр ирсэн. Энэ онд Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ой тохиож байгаа. Хоёр улсын худалдааны эргэлт 2023 оны байдлаар 17.6 тэрбум ам.долларт хүрсэн. Цаашид 20 тэрбумд хүргэхээр талууд зорьж байна. Монгол Улс “Алсын хараа-2050”, “Шинэ сэргэлтийн бодлого” зэрэг урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлогоо БНХАУ-ын “Бүс ба Зам” болон “Даян дэлхийн хөгжлийн санаачилга”-тай уялдуулж, “Чайна Энержи”, CNPC буюу Хятадын үндэсний газрын тос, байгалийн хийн корпораци зэрэг томоохон компанитай нүүрс болон эрчим хүчний хосолсон шийдэл, усан цахилгаан станц, төмөр замын төслүүдэд идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг тэмдэглэв.
Мөн Монгол Улсын Засгийн газар асар хурдтай хувьсан өөрчлөгдөж буй энэ цаг үед гурван гол шилжилтийг хийж, шинэ эдийн засгийн бүтцийг бүрдүүлэхээр ажиллаж байна. Нэгдүгээрт, AI хиймэл оюун ухаанд түшиглэсэн цахим, ухаалаг технологийг хөгжлийн хурдасгуур болгох, хоёрдугаарт, ногоон хөгжлийн шилжилтийг хэрэгжүүлэх, гуравдугаарт, хүний нөөцийн шилжилтэд анхаарч, ирээдүйн хөгжлөө төлөвлөж байна. Монгол Улсын аж ахуйн нэгжүүд энэ удаагийн Шанхайн экспод дэлхийд танигдсан ноос, ноолуур зэрэг хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнээс гадна уул уурхайн салбарынхаа хөгжил дэвшил, зах зээлд өрсөлдөх боломжийг өргөнөөр танилцуулж буй нь цаашид байгалийн баялгийн бэлтгэн нийлүүлэгчээс үйлдвэрлэлд суурилсан ханган нийлүүлэгчийн байр сууринд хүрэх зорилготой. Манай өвөг дээдсийн сургаалд “Монголын За бол Андгай” хэмээх сайхан үг байдаг. Бид хэлцэл бол хэлцэл, гэрээ бол гэрээ хэмээсэн зарчимд тулгуурлан хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй эрх зүйн орчин, цахим нээлттэй засаглал, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эрхэмлэсээр ирсэн. Бид Та бүхэнтэй харилцан суралцах, харилцан ашигтай түншлэн ажиллахад бэлэн байна гэлээ.
Ерөнхий сайд дараа нь “Шанхайн экспо”-д оролцож буй Монголын аж ахуйн нэгжүүдийн талбайгаар зочилж, амжилт хүслээ. Өнгөрсөн жилүүдэд манай улсын ноос ноолууран бүтээгдэхүүн, шингэн хүнс үйлдвэрлэгчид тус экспод оролцсон бол энэ жил 10 гаруй аж ахуйн нэгж үзэсгэлэнд оролцож байна. Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гишүүн “Эрдэнэс Монгол нэгдэл”, түүний гишүүн “Эрдэнэс Тавантолгой” компани болон “Ньюком групп”, “Макс групп”, “Капитал Маркет Монгол” зэрэг компани ажиллаж байна. Үзэсгэлэнгийн үеэр Монголын уул уурхайн салбар, хөрөнгө оруулалт шаардлагатай төслүүдийн мэдээллээ хуваалцаж, ирэх жил болох “Mining week-MinePro 2025” арга хэмжээний сурталчилгааг олон улсад танилцуулах юм.
2018 оноос хойш жил бүрийн арваннэгдүгээр сарын 5-10-нд зохион байгуулагдаж буй Шанхайн экспо нь даян дэлхийн хамтын ажиллагаа, худалдааны шинэ боломжийг хамтдаа эрэлхийлэх үндсэн зорилготой. Энэхүү экспо нь хүнс, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, автомашин, ухаалаг үйлдвэрлэл болон мэдээлэл технологи, өргөн хэрэглээний бараа, эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн болон тоног төхөөрөмж, худалдаа үйлчилгээ гэсэн зургаан үндсэн хэсгээс бүрддэг. Түүнчлэн инновацын тусгай хэсэг, олон улсын үндэсний дүр төрхийг харуулсан үзэсгэлэнгийн тусгай хэсэг зэрэг нийт 15 чиглэлээр зохион байгуулагдаж байна.
Зургаан удаагийн экспо зохион байгуулахад 173 улс, бүс нутаг, олон улсын байгууллага оролцож, нийт 420 тэрбум ам.долларын бодит худалдан авалт, борлуулалтын гүйлгээ хийж, 2500 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, инновац, дэвшилтэт шинэ технологийг танилцуулжээ.
