Тод индэр
Б.Авид: Монголын археологи, палеонтологийн судалгаа дээгүүр үнэлэгддэг
Монгол Улсад орчин цагийн боловсрол, шинжлэх ухааны салбар үүсэн байгуулагдаад 101 жил болж буй. Тэгвэл “Шинжлэх ухааны ажилтны өдөр”-ийг 21 дэх жилдээ тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Шинжлэх ухааны салбарын ололт, амжилт, тулгамдаж буй асуудал болон цаг үеийн байдлаар Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэн, нарийн бичгийн дарга Б.Авидтай ярилцлаа.
-“Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одонг академич Д.Доржготовт хүртээлээ. Шинжлэх ухааны салбарт өгч буй маш том үнэлгээ, итгэл хэмээн харж байна?
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ жилийн төрийн дээд шагнал, тэргүүн зэргийн “Чингис хаан” одонг ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, академич Д.Доржготовт олгосон явдал бол манай төрөөс шинжлэх ухаандаа үзүүлж байгаа өндөр үнэлгээ, том итгэл юм. Итгэлийг зүтгэлээр хариулах нь бид бүхний зүй ёсны үүрэг, хариуцлага байх нь дамжиггүй. Шинжлэх ухааны салбарт хүртээж буй гурав дахь том шагнал боллоо. Үүний өмнө Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, доктор, профессор цөмийн физикч, эрдэмтэн Х.Намсрай болон Сансрын нисгэгч, хошууч генерал Ж.Гүррагчаа нар “Чингис хаан” одонг хүртсэн юм.
Олон түмэн төдийлөн сайн мэдэхгүй ч гайхалтай бүтээл хийж, эх орондоо хувь нэмрээ оруулж буйг олж харан, шагнаж буй явдалд талархаж байна. Д.Доржготов гуай Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнг үүсгэн байгуулагдсан цагаас хойш 60 жилийн хүч хөдөлмөрөө хөрсний судалгаа хийхэд зориулсан. Хөрс байхгүй бол бид амьдрах боломжгүй. Энэ жил "Монгол Улсын үндэсний атлас" хэмээх бүтээл нь шинэчлэгдэн гарсан. Анхны атлас нь 1990 онд гарч, 2009 онд шинэчлэгдэж байсан юм. Бидний мэддэг “Нэвтэрхий толь” шиг үндэсний атласт бүх зүйлийг мөн багтаасан. Тодруулбал, газарзүйн гол бүтээлүүд орохоос гадна улс орны эдийн засаг, нийгмийн бүтэц байгуулал, хүн ардын амьжиргаатай холбоотой мэдээлэл нэг дор, зурагтайгаа багтсан байдаг. Дэлхий дээр өнөөдөр Үндэсний атластай 70 гаруй улс байна. Манай улс эрдэмтдийнхээ хүчээр үндэсний атласаа гаргасан дэлхийн цөөхөн улсын тоонд орж байгаа.
-Шинжлэх ухааны ажилтны өдөр тохиож байна. Тус өдрийг тохиолдуулан ямар ажил хийгдэж байна вэ?
-Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийг 21 дэх жилдээ тэмдэглэж байна. Тус өдрийг тохиолдуулан бүтэн нэг сарын хугацаанд аян өрнүүлдэг. Энэхүү аян маань “Хүрэл тогоот” эрдэм шинжилгээний бага хурлаар эхэлдэг. Тус хуралд бүх залуу эрдэмтэд салбар салбараараа илтгэл хэлэлцүүлж, уралддаг юм. Долоон салбараас нийт 15 эрдэмтнийг сайдын нэрэмжит залуу судлаачийн грант мөнгөн шагналаар шагнадаг. Анх тус бүр дөрвөн сая төгрөгөөр шагнадаг байсан бол энэ жил 10 сая төгрөг болж нэмэгдсэн. Мөн аяны хүрээнд ирэх сарын 2-ны өдөр салбарын бүх ажилчид оролцсон нэгдсэн арга хэмжээ болно. Энэхүү арга хэмжээнд Ерөнхий сайд оролцож, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг танилцуулна. “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг хэрэгжүүлэхэд эрдэмтэд хэрхэн оролцох талаар дэлгэрэнгүй хэлэлцүүлэг болох юм.
Монгол Улсын Шинжлэх ухааны Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит биеийн тамир, спортын дөрвөн төрөлт тэмцээнийг амжилттай зохион байгууллаа. Энэ жилийн нэг онцлог гэвэл ШУА-ийн салбарын бага чуулган үүсгэн байгуулагдсаны 25 жилийн ой болов. Тус ойг тохиолдуулан “Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийн хөгжилд бага чуулган, төрөлжсөн академиудын гүйцэтгэх үүрэг, тулгамдсан асуудал, шийдэл” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулсан. Энэ хүрээнд бага чуулган, төрөлжсөн академиудын цаашдын үйл ажиллагааны зорилтуудыг улсаа хөгжүүлэх төрийн урт болон дунд хугацааны бодлого, зорилтуудтай хэрхэн уялдуулж хэрэгжүүлэх тухай асуудлыг шүүн хэлэлцсэн юм. Энэ мэтчилэн салбарын чиглэл чиглэлээр маш олон арга хэмжээнүүд зохион байгуулагддаг.
-Шинжлэх ухааны академийн бүтэц, хэчнээн эрдэмтэн ажилладаг талаар танилцуулахгүй юу?
-ШУА нь 16 хүрээлэнтэй. Эдгээр хүрээлэнд нийтдээ 1100 орчим хүн ажиллаж байна. Эдгээрээс 900 гаруй нь эрдэм шинжилгээний, 200 орчим нь захиргааны ажилтан байдаг. 900 эрдэм шинжилгээний ажилтны 300 орчим нь доктор, профессороос дээш зэрэгтэй ажилчид байдаг бол 600 гаруй нь залуу ажилтан байна. ШУА-ийн хамгийн гол зорилго бол залуу ажилчдыг дараагийн эрдэмтэн Д.Доржготов гуай шиг болгох юм. Дээд сургууль төгсөөд ирж буй залуус эрдэм шинжилгээний ажилтан болтлоо багадаа 10 жилийн хугацааг зарцуулдаг. Гэвч шинэ боловсон хүчнүүд маань тодорхой хугацаанд чадавхжаад өөр цалин сайтай газар руу явчихдаг.
-Шинэ, залуу хүчин чадавхжаад өөр цалин сайтай ажил руу явдаг гэлээ. Цалин тийм бага юм уу?
-Манай салбарын нийт ажилчдын гуравны хоёр хувийг 40 хүртэлх насны залуучууд эзэлж байна. Хүний нөөц бэлтгэгдээд гарахаараа цалин бага гэх шалтгаанаар хувийн хэвшил рүү явдаг том асуудал байна. Хувийн хэвшлийн байгууллагууд их сургуулиа дөнгөж төгссөн хүнийг ихэнхдээ авдаггүй. Бэлтгэгдсэн хүнийг авдаг учир манайд хэсэг хугацаанд ажиллаж байгаад яваад өгдөг.
Гэтэл энэ салбарт хүн нь тогтвор суурьшилтай байж хөгжинө. Энэ урсгалын хэмжээ их байгаа нь цалинтай холбоотой. Нөгөө талдаа ажиллах нөхцөл, лабораторийн техник, технологийн хүрэлцээ, хангамжийг нь харах хүмүүс ч бий. Нийт албан хаагчид сүлжээний дээд буюу тавдугаар шатлалаар энэ оноос цалинжиж байгаа. Энэ нь залуу эрдэм шинжилгээний ажилтны хувьд тогтвор суурьшилтай ажиллах, ур чадварт суурилсан цалин, урамшууллын механизмыг бүрдүүлэх эхлэл болж өглөө.
-ШУА-ийн ээлжит их чуулганыг ирэх сарын 8-ны өдөр хийх юм байна. Тус чуулганаар юу хэлэлцдэг вэ?
-Их чуулган жилд хоёр удаа болдог. Оны эхэнд тайлангаа хэлэлцдэг. Харин оны сүүлийн их чуулганаар ШУА-ийн гишүүдийг сонгодог. Энэ жилийн хувьд есөн эрдэмтэн нэр дэвшсэн байна. Эдгээр нэр дэвшсэн эрдэмтдийн бүтээлийг их чуулганаар оролцуулж, хэлэлцсэний үндсэн дээр сонгоно.
-Манай улсын шинжлэх ухааны хөгжил дэлхийд ямраар үнэлэгддэг юм бэ?
-Энэ нь маш харьцангуй ойлголт л доо. Нэг эрдэмтний бүтээлийн тоогоор үнэлдэг. Монгол Улсын хэмжээнд олон улсын өндөр Импакт фактор сэтгүүлд 600-аад өгүүлэл гарч байна. Үүний 150 нь академиас, мөн тэр хэмжээгээр МУИС-аас, үлдсэн нь бусад байгууллагаас гардаг. Энэ нь нэг үнэлэх шалгуур болно. Нөгөөтээгүүр, Азид дунджаар нэг сая хүнд 1500 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтан ногдох ёстой. Гэвч манай улсад маш бага байна. Бүтээлийн тухайд жигд явж байсан боловч Ковид-19 халдварын нөхцөл байдлын улмаас сүүлийн хоёр жил төсөв хумигдаж, зарим төслүүд зарцаагдсанаас үүдэж бага зэрэг өөрчлөлт гарч магадгүй. Манай археологийн, палеонтологийн судалгаа бол дэлхийн түвшнээс дээгүүр явж байгаа.
Одон орон геофизикийн судалгаа ч мөн сайн явдаг учир гаднын улс орнууд хамтарч ажиллах сонирхол их байдаг. Байгалийн ухааны судалгаа нь дэлхийн түвшинд явах амаргүй. Дэлхийн түвшинд явуулахын тулд маш их хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай. Жишээлбэл, манайхтай хүн ам нь ойролцоо Израил, Австри улс 10 тэрбум доллар шинжлэх ухаандаа зарцуулж байхад манай улс 20 сая доллар зарцуулж байна. Энэ утгаараа манай байгалийн ухаан, техникийн шинжлэх ухаан томоохон орны шинжлэх ухаантай өрсөлдөөд байна гэж хэлж чадахгүй. Харин нийгмийн ухааны судалгааг харьцуулах боломжгүй учир харьцуулж хэлэхэд хэцүү. Гэхдээ харьцангуй сайн явж байгаа.
-Шинжлэх ухааны академи олон улсын шинжлэх ухааны байгууллагатай хэрхэн хамтарч ажиллаж байна вэ?
-Манай ШУА дэлхийн 30 гаруй орны 100-аад байгууллагатай хамтран ажилладаг. Аливаа асуудлыг шийдэхэд нэг улс, нэг байгууллага хүчин мөхсөддөг. Учир нь асуудал нь томоохон хэмжээний болчихсон. Жишээлбэл, дэлхийн дулаарал, цаг уурын өөрчлөлт, байгалийн бохирдол, ковид-19-ийн халдвар гэх мэт. Олон улсын хамтын ажиллагаа сайн явж байгаа. Харин бид дотоодын хамтын ажиллагаагаа илүү сайжруулах шаардлагатай байна. Хамтын ажиллагаатай байснаар бие биеийнхээ сул талыг нөхөж, хурдан хугацаанд хөгжих боломжтой.
-Өнөөдөр дэлхий дээр ямар шинжлэх ухааныг хамгийн их дэмжиж байна, манайх яг алийг нь сонгож илүү анхаарах хэрэгтэй вэ?
-Энэ асуултад хариулахад амархан биш. Дэлхий нийтдээ “Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал” хэмээн ярьж байна шүү дээ. Энэ хувьсгалын үед бүх хот, үйлдвэр тоон технологийн шилжилт хийж байна. Бүх юм ухаалаг болсноор бүгдийг хянана гэсэн үг. Бүгдийг хянахын тулд их өгөгдөл гэгчийг гаргаж авах шаардлага тулгарна. Их өгөгдөл дээр хүн ажиллахад хэцүү учир хиймэл оюун ухаан ажиллаж эхэлнэ. Ухаалаг хот болно гэдэг чинь бүх асуудал тооцоон дээр суурилж явагдана гэсэн үг.
Тодруулбал, ингэж тооцоон дээр ажиллаж чадвал түгжрэл ор мөргүй алга болох юм. Мөн хотын дэд бүтэц гээд бүх юмыг удирддаг болно. Цаашилбал, температур ихтэй байрны дулааныг сэрүүн байгаа байр руу хиймэл оюун ухааны тусламжтайгаар шилжүүлдэг болно. Бид дэлхий нийтийн хөгжлийг дагах хэрэгтэй ч нөгөө талдаа Монгол Улсын онцлогт нийцсэн байх ёстой. Сүүлийн үед “Эд юмсын интернэт” гэж яригдах болсон. Энэ нь гадаад орчинтой харьцах, хоорондоо харилцан үйлчлэхэд зориулагдсан радио давтамжийн таниулах хэрэгсэл бүхий эд, биет зүйлсээс бүрдсэн, мэдээллийн сүлжээний шинэ төрөл юм. Үүнийг гаргаж авахын тулд маш их зэс хэрэг болно. Зэс нь манайд байгаа учраас чипийг гарган авч суурилуулснаар бид “Эд юмсын интернэт”-тэй болох бүрэн боломж байна. Энэ тал руу илүү анхаарах нь зүйтэй. Эрдэмтдийн зүгээс судалгаа явуулж байгаа.
-Мэдлэгээ хэрэглээ, бүтээгдэхүүн болгоход юу хамгийн их шаардлагатай байна?
-Аливаа эрдэмтний мэдлэг зах зээлд хүрэхэд амаргүй байна. Мэдлэг зах зээлд хүрэх хүртэл “үхлийн хөндий” шиг замыг даван туулдаг. Олон улсын жишгээр 100 санаа нэг л бүтээгдэхүүн болдог. Үндсэндээ 99 нь амжилтгүй гэсэн үг. Эрдэмтний бүтээлийг зах зээлд хүргэхэд хууль, эрх зүйн байдлаас эхлээд тусламжууд хэрэгтэй байдаг. Бүтээгдэхүүнийг зах зээлд амжилттай нийлүүлдэг болгохын тулд ШУА-ийн технологийн инкубаторыг нээсэн. Ингэснээр бүтээгдэхүүнийг сурталчлах, банк санхүү, оюуны өмчийн гэх мэт асуудлуудыг шийдээд явж байгаа. Одоогоор энэ төрлийн мэргэжилтэн буюу энтрепренерээр 20 хүн бэлтгэгдсэн. Цаашдаа энтрепренерийг илүү олноор бэлтгэж, хөдөө орон нутгуудаар цар хүрээгээ тэлэн ажиллах зорилготой байна. Энтрепренерийн төлөөллөөс нэрлэ гэвэл “Монос” группийн ерөнхийлөгч Л.Хүрэлбаатар юм.
-Таныг анх шинжлэх ухааны салбарт ажиллахаар ирэхэд нөхцөл байдал ямар байсан бэ. Өнгөрсөн хугацаанд энэ салбар хэрхэн өөрчлөгдөж шинэчлэгдсэн бол?
-Би анх 1993 онд энэ салбарт ирж байсан. Түүнээс хойш бол өдөр, шөнө шиг ялгаатай болсон. Жишээлбэл, намайг анх ирэхэд ганцхан компьютер, ганцхан мэйл хаягтай байлаа шүү дээ. Бүх хүний мэйл ганцхан хаяг дээр ирж харилцдаг байсан. Одоо бол дэд бүтэц, интернэт тал дээр “супер” урагшилсан.
Мөн шинжлэх ухааны тоног төхөөрөмж сайжирч байна. Анх намайг ажилд орж байхад 4000 төгрөгийн цалинтай, тэр нь долоо ч хонохгүй дуусдаг байсан. Харин одоо бол цалин нэг сая төгрөгөөс дээш байна. Энэ хоёр үеийн ялгаа нь тэр үед шинжлэх ухааны хүрээлэнд орох гэсэн хүсэлтэй хүмүүс олон байсан бол одоо хувийн хэвшил рүү хошуурдаг болж. Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт шинжлэх ухаан, технологид зарцуулах улсын төсвийн зардлын хэмжээг дөрөв дахин нэмэгдүүлэх зорилтыг хэрэгжүүлэх хүрээнд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн цогцолбор зэрэг томоохон бүтээн байгуулалтууд хийгдэж байгаа нь манай салбарынхны итгэл найдварыг төрүүлж, урам зоригийг сэргээж байна.
-Танай салбарт жилд хэчнээн тэрбум төгрөг төсөвлөгдөж, хэрхэн зарцуулагддаг вэ?
-Шинжлэх ухааны салбарт 50 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулагдаж байна. Энэ нь олон улсын тооцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 0.16 хувийг зарцуулж буй. Мөн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтын мөнгө нэмэгддэг. Цаашдаа хувийн хэвшлийг нэмэгдүүлэх, тогтвортой байлгах тал дээр эрдэмтдийнхээ санал санаачилгыг нэмэгдүүлж ажиллана.
-Энэ жилийн төсвийн төслийн таамаглал хэдэн төгрөг байснаас хэдэн төгрөг болж батлагдав?
-Энэ жилийн төсвийн дүн хараахан ирээгүй байна. Ерөнхийдөө 2021 оныхтой ойролцоо байна байх.
-Та бүхний санал зөвлөмжийг Засгийн газраас хэрхэн хүлээн авч байна вэ?
-Эрдэмтэд дуу хоолойгоо өргөхдөө хурал, зөвлөгөөн зохион байгуулж тэндээс гарсан санал, зөвлөмжийг Засгийн газрын ордон руу Боловсрол, шинжлэх ухааны яамаараа дамжуулж хүргүүлдэг. Монгол Улсын Засгийн газраас Шинжлэх ухаан технологийг хөгжүүлэх тэргүүлэх чиглэл, цөм технологийг тодорхойлох журам, Технологи дамжуулах төв, эсхүл дундын оффист гишүүнчлэлээр бүртгүүлсэн гарааны компани болон программ хангамжийн үйлдвэрлэл, хөгжүүлэлтийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжийг төрөөс татварын бодлогоор дэмжих журам гаргасан. Мөн Эрдэм шинжилгээний байгууллагын үндсэн чиглэлийг санхүүжүүлэх журам зэрэг салбарыг бүхэлд нь идэвхжүүлэхэд чиглэсэн хэд хэдэн чухал шийдвэр гаргасан байна.
-Шинжлэх ухааны салбарын төсвийн ерөнхийлөн захирагч нь Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд байдаг. Сайдтайгаа та бүхэн хэрхэн хамтарч ажиллаж байна вэ?
-Манай салбарын сайд маань аливаа санал санаачилгыг нааштай хүлээн авч, идэвхтэй байдаг. Бараг сайд нь эрдэм шинжилгээний ажилтнаасаа идэвхтэй байгаа гээд хэлэхэд болно. Хамтын ажиллагаа ч сайжирсан. Хуучин бол хэлээд ч нэмэргүй гэдэг байдалтай байсан. Шинжлэх ухааны салбарын үр дүн удаан хугацаанд гардаг ч одоо үр дүн нь харагдаж эхэлсэн байна.
-Тэтгэвэрт гарсан ч хүрээлэндээ ажиллаж залуу хойч үедээ мэдлэг, туршлагаа өвлүүлэх боломж олгодог нь танай салбарын давуу тал санагддаг?
-Мэдлэг тэтгэвэрт гардаггүй гэдэг утгаар ахмад эрдэмтэд мэдлэг, чадвар, туршлага өндөр байдаг. Гэвч Төрийн албаны тухай хуулиараа 60 нас хүрээд тэтгэвэрт гаргадаг учир тэр хүмүүсийн эрдэм, мэдлэгийг хангалттай ашиглаж чадахгүй байна. Хэдийгээр залуучуудын маань мэдлэг сайн ч гэсэн туршлага нь хангалтгүй байдаг. Тиймээс гэрээ байгуулаад ажиллуулж болох ч бидний хувьд 65 нас хүртэл нь ажиллуулах хүсэлтэй байгаа.
-“Агаар, орчны бохирдлыг шинжлэх ухаанчаар шийдвэрлэж, бохирдлын түвшинг байгальд халгүй эко технологиор бууруулахгүй бол магадгүй КОВИД-19-өөс ч аюултай байдал үүсэхийг үгүйсгэхгүй юм” гэж та илтгэлдээ дурдаж байсан. Агаарын бохирдлыг хэрхэн бууруулах тал дээр ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?
-Сайжруулсан шахмал түлш хэрэглээд хоёр, гурван жилийн хугацаа өнгөрлөө. Үүнээс хойш агаарын бохирдлыг бууруулах тал дээр дорвитой хийсэн ажил байхгүй. Түлшний чанар сайжруулах тал дээр эрдэмтэд ажиллаж байгаа хэдий ч тодорхой ахиц харагдахгүй байна. Ковид-19 халдвараас үүсэх нөхцөл байдал ямар аюултай болохыг бүгд мэддэг боллоо шүү дээ. Харин уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлын хажууд ковид-19 бол маш жижигхэн. Сүүлийн үед үйлдвэрийн бохирдлын асуудал бас нэг тулгамдаж буй асуудлын нэг болоод байна.
Тиймээс Эрдэнэт хотын цэвэрлэх байгууламжийн хуримтлагдсан лагийг гурван жилийн хугацаанд бүрэн боловсруулж дуусгасан. Энэ ажлын хүрээнд нийт 50 мянган м.куб лагийг гумины болон биологийн идэвхт бэлдмэл ашиглан үнэргүйжүүлж, халдваргүйжүүлэн боловсруулснаар техникийн нөхөн сэргээлтэд ашиглах стандартын шаардлагад нийцсэн 6000 м.куб биобордоог Биологийн хүрээлэнгийн дэргэдэх “Гарааны Био-Увидас” ХХК болон Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн дэргэдэх “Гарааны Уужим булган” ХХК-тай хамтран үйлдвэрлэлээ.
-Нүүрснээс нэмүү өртөг олох ямар боломж байна?
-Олон жил нүүрснээс шингэн түлш гарган авах тухай ярилаа. Харин одоо Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутагт газрын тос боловсруулах үйлдвэр баригдаж байна. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орсноор дизель, бензинийг гаднаас авах хамаарал буурна. Ингэснээр гадагшаа урсдаг нэг тэрбум доллар дотооддоо үлдэнэ гэсэн үг. Үүнээс гадна нефть 100 хувь дизель, бензин болчихдоггүй. Хатуу үлдэгдэл гардаг учир үүнийг хар зам тавихад хэрэглэх боломжтой хэмээн үзэж байгаа. Нүүрсийг бид цаашдаа химийн аж үйлдвэрийн чиглэлээр ашиглах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Бид ямар ч бүтээгдэхүүн хийсэн гаднаас хамааралтай байдаг. Нүүрсэн дээр суурилсан аж үйлдвэр маш их хөрөнгө мөнгө шаардагддаг. Нөгөө талдаа дэлхийн дулааралтай байгаа учир CO2-ийг шийдэж өгөх шаардлагатай болно. Харин манайд батарей хийж зах зээлд нийлүүлэх нь маш ирээдүйтэй. Батарейг хийдэг гол холбогч эдийг нүүрснээс гаргаж авдаг юм.
-Түлш дэх хүхрийн хэмжээг мөн оны өмнөх үетэй харьцуулахад хоёр хувиар бууруулсан талаар “Таван толгой түлш” ХХК-ийн IV үйлдвэрийн дарга Ж.Батбилэг хэлж байна лээ?
-Ухаа худгийн мидлингийг ашиглаж сайжруулсан шахмал түлш гарган авдаг. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд “Тавантолгой түлш” ХХК хүхэр баригч түүхий эдийг хольж байгаа юм билээ. Харьцангуй энгийн технологитой учир хүхрийн хэмжээг барьж чадаж байгаа гэж найдаж байна.
-Шинжлэх ухааны академийн нийт 16 хүрээлэнгийн эрдэмтдийн энэ жилийн хийсэн онцлох судалгааны ажлуудаас дурдахгүй юу?
-Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэн тус бүрийн дотоод, гадаад хамтын харилцаа өргөжин тэлж, судалгаа хөгжүүлэлтийн ажил далайцтай өрнөн эрдэм судлалын олон арван томоохон бүтээлийг эрдэм судлалын эргэлтэд оруулж, нийтийн хүртээл болголоо. Эдгээр 16 хүрээлэнгийн судалгаа тус бүр үнэтэй цэнтэй. Онцолж дурдвал, археологичдын хувьд олон улсын түрэг судлалын академитай хамтран Архангай аймгийн Хашаат сумын Номгоны хөндийд археологийн малтлага судалгаа хийж, Түрэгийн Кутлук Элтэрис хааны тахилын онгон цогцолборыг нээн илрүүлсэн.
Биологичид, “Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн захиалгаар шинээр баригдах “Богдхан” төмөр замын трасс дагуу зэрлэг хөхтөн амьтдын шилжилт хөдөлгөөн, гарц гармын байршлыг тогтоох судалгаа хийж, цагаан зээр, халиун буга зэрэг амьтдын тархац, байршлын мэдээлэлд үндэслэн хамгийн бага өртөгтэй нүүдлийн коридор замуудыг зураглан боловсруулж, трассын дагууд нийт есөн цэгт зэрлэг амьтдад ээлтэй стандарт бүхий гарц байгуулах зөвлөмж хүргүүлэн ажиллав. Газар зүйчид “Монгол Улсын үндэсний атлас 2022” бүтээлээ шинэчлэн гаргалаа.
Уг бүтээл нь 30 гаруй байгууллагын 140 гаруй хүний хүч хөдөлмөрөөр монгол орны газар зүй, байгаль орчин, байгалийн нөөц, нөхцөл, хүн ам, нийгэм, түүх, соёл, эдийн засгийн холбогдолтой нийт 246 сэдэвчилсэн зураг бүхий олон талт мэдээллийг агуулсан шинжлэх ухааны лавлагаа, мэдээллийн эх сурвалжийг монгол, англи хадмал орчуулгатайгаар бүтсэн байдаг. Математикчид, 16 орны 100 гаруй эрдэмтэн судлаачид оролцсон “Оновчлол, симуляци, оновчтой удирдлага-2022” сэдэвт долоо дахь удаагийн олон улсын хурлыг зохион байгуулж, шилдэг илтгэлүүдээс бүтсэн номыг “Springer” хэвлэлийн газарт хэвлүүлэхээр болов. Физикчид, МУИС, БНСУ-ын Инчеоны Их Сургууль, АНУ-ын Теннесийн Их Сургууль болон Оак Рийж дэх Үндэсний Лабораторийн хамтарсан Тооцооллын үндэсний хүрээлэнд ажиллаж буй монгол физикч эрдэмтэдтэй хамтран АНУ-ын Засгийн газраас санхүүжүүлдэг Naval Research Global Foundation төслийн сонгон шалгаруулалтад анх удаа шалгарч 500 мянга орчим долларын санхүүжилт авахаар боллоо. Химичид, “Шинэ сэргэлтийн бодлогo”-ын хүрээнд уул уурхай-металлурги химийн үйлдвэрлэлийн цогцолборт байгуулагдах зэс хайлуулах үйлдвэрээс гарах хүхрийн хүчлийг ашиглах боломжийг судлан, улмаар фосфатын хүдрийг хүхрийн хүчлээр боловсруулан олон улсын стандартын шаардлага хангасан энгийн болон давхар суперфосфатын бордоо, моно-аммонийн фосфат (MAP), ди-аммонийн фосфатын (DAP) холимог бордоо, фосфорын хүчил гарган авах технологиудыг боловсрууллаа. Энэ мэтчилэн дээр дурдаагүй олон хүрээлэнгийн ажлууд бий.
Эх сурвалж: ШУА
Тод индэр
Д.Амарбаясгалан: Парламентын хяналтыг үйл ажиллагааныхаа соёл болгон төлөвшүүлэх нь чухал
Монгол Улсын Их Хурлын эрхэм гишүүд,
Эрхэм хүндэт Элчин сайд, эрдэмтэн судлаач, зочид төлөөлөгчид өө
Өнөөдөр бид Монгол Улсын ардчилсан засаглалын тулгуур багана болсон парламентын хяналтын тухай, энэ хяналтыг хэрхэн үр дүнтэй хэрэгжүүлэх тухай хэлэлцэхээр чуулаад байна.
Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгууль бүсчилсэн, холимог тогтолцоогоор явагдаж, түүний үр дүнд улс төрийн 5 нам, нийгмийн олон бүлгийн төлөөлөл бүхий 126 гишүүнтэй шинэ парламент бүрдээд байна. Бид хууль эрх зүйн орчныг шинэ цагийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцүүлэн төгөлдөржүүлэх, ард иргэдийн төрдөө итгэх итгэл, хүлээлтийг бодит болгох, шинэ үеийн парламентыг төлөвшүүлэх томоохон зорилтуудыг тавин ажиллаж эхлээд байна.
Энэ хүрээнд Улсын Их Хурлаас батлагдан гарч буй хуулиуд хүний эрхийг дээдэлсэн, хүн төвтэй үзэл санаа бүхий байх, нийгмийн хурдацтай хөгжлийн шаардлагад нийцүүлэн, эрх зүйн зохицуулалтыг цаг алдалгүй гаргах, хуулийг иж бүрэн зохицуулалттай, тодорхой, ойлгомжтой болгож, хууль болон журмаар зохицуулах харилцааны заагийг зөв тодорхойлох зорилгоор “Гурван төгөлдөршил”-ийн бодлогыг хэрэгжүүлж эхлээд байна.
Улмаар Улсын Их Хурлын гишүүдээс санал авсны үндсэн дээр холбогдох хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, үнэлэх, хэрэгжилтийг нь эрчимжүүлэх үүрэг бүхий 54 ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллуулж байгаагаас 15 нь Монгол Улсын Их Хурлын хяналтын чиг үүрэгтэй холбоотой ажлын хэсэг юм.
Мөн саяхан батлагдсан Монгол Улсын Их Хурлын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны стратеги төлөвлөгөөнд Улсын Их Хурал хууль тогтоомжийг боловсруулах, төлөвлөх, өргөн мэдүүлэх, хэлэлцэх, батлах, биелэлтэд хяналт тавих, тайлагнах бүх үе шатанд нэн тэргүүнд хүн төвтэй үзэл санаанд суурилсан, хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалсан байх агуулга, шаардлагыг тавина хэмээн заасан. Үүнээс гадна хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих байнгын тогтолцоог бэхжүүлж, үр нөлөөг тогтмол судлан, түүнд үндэслэн хуулийг чанаржуулна хэмээн тусгасан.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 1.8 дахь хэсэгт “хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах” онцгой бүрэн эрхийг хуульчилсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хуулийн биелэлтийг улс даяар зохион байгуулж, хангах Засгийн газрын үйл ажиллагаа, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах нь Монгол Улсын Их Хурлын онцгой бүрэн эрх юм.
Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 3 дугаар зүйлд зааснаар “Улсын Их Хурлын үндсэн зорилт нь ард түмний төлөөллийн дээд байгууллагын хувьд ард түмний засаглах эрхийг хангахад орших ба хууль тогтоох, төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах үндсэн чиг үүрэгтэй” гэж заасан байдаг. Улмаар Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай анхдагч хуулийг 2021 оны 12 дугаар сарын 24-ний өдөр баталсан.
Тус хуулиар Монгол Улсын Их Хурлын хянан шалгах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл, хууль зүйн үр дагаврыг тодорхойлох, мөн хянан шалгах түр хороо байгуулах эрх зүйн зохицуулалттай болсон. Үүнээс гадна төрийн аудитын байгууллага, Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс, Төрийн албаны зөвлөл зэрэг бие даасан, хараат бус байгууллагад түшиглэн, тэдгээрийг хянан шалгах чиг үүргийнх нь хүрээнд Улсын Их Хурлын хянан шалгах үйл ажиллагаанд татан оролцуулах асуудлыг мөн тусгасан байна.
Монгол Улсын Их Хурлаас Үндсэн хуульд 2019 оны 11 дүгээр сарын 14-ний өдөр оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2024 оны 5 дугаар сарын 16-ны өдөр баталсан. Уг хуульд дэлхийн улс орнуудад хэрэгждэг сайн туршлага бүхий зарим зохицуулалтыг тусгасан байна. Тухайлбал, Байнгын хорооддоо төвлөрсөн, хяналт шалгалтыг төлөвшүүлэх зорилгоор, гишүүний саналыг хүлээн авч хэлэлцсэний үндсэн дээр тухайн Байнгын хороо хяналт шалгалтын ажлын хэсэг байгуулах шийдвэр гаргадаг болсон. Улсын Их Хурлаас хийсэн хууль тогтоомжийн биелэлтийн үр дагаврын үнэлгээний тайланг холбогдох Байнгын хороо хүлээн авснаас хойш нэг сарын дотор хэлэлцэн, шаардлагатай гэж үзвэл нэгдсэн хуралдаанд оруулах буюу заавал хэлэлцдэг зохицуулалттай болсон.
Түүнчлэн Парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх, хүчтэй сөрөг хүчнийг бүрдүүлэх чиглэлээр хяналт шалгалтын эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн. Жишээ нь цөөнхийн бүлэг төсвийн хяналтын сонсголыг санаачлах, Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооноос явуулсан хяналтын сонсголын тайлан, түүнд өгсөн санал дүгнэлтээ нэгдсэн хуралдаанд шууд танилцуулах гэх мэт шинэ боломжууд бий болсон.
Нэг үгээр хэлбэл, Монгол Улсын Их Хурлаас хууль тогтоомжийн биелэлтэд системтэй хяналтыг хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрэн, хангалттай бүрдсэн. Цаашид бид парламентын хяналтыг үйл ажиллагааныхаа соёл болгон төлөвшүүлэх нь чухал байна. Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалт болон түүнд ажлаа хариуцан тайлагнадаг байгууллагуудын хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа уялдаа холбоотой, давхардал хийдэлгүй байхад анхаарч, хяналт, үнэлгээг үр нөлөөнд чиглүүлэх нь нэн чухал үүрэгтэй.
Эрхэм гишүүд ээ,
Эрдэмтэн судлаач, салбарын мэргэжилтнүүд ээ
Парламентын хяналтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлж, түүний нөлөөг нэмэгдүүлэхэд та бүхний сайн туршлага, оролцоо чухал ач холбогдолтой юм.
Монголын ардчилсан засаглалын үндэс суурийг бэхжүүлэн хамгаалахын төлөө цаашид ч тууштай хамтран ажиллахыг уриалж байна. Мөн парламентын хяналтын үйл ажиллагааг тогтмолжуулах чиглэлээр Улсын Их Хурлын Тамгын газар онцгой анхаарч ажиллахыг чиглэл болгож байна.
Улаанбаатар хот
Тод индэр
Ж.Галбадрах: Багшийн хомсдолыг арилгахгүйгээр боловсролын салбарт хийх хөгжил, шинэчлэлд ахиц гарах боломжгүй
-Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилттэй хэрхэн танилцахаар ажиллаж байна вэ?
-Боловсролын ерөнхий хууль батлагдаж хэрэгжиж эхлээд дөнгөж жил гаруй болж байна. УИХ хууль тогтоох үйл ажиллагаанаас гадна хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих үндсэн чиг үүргээ биелүүлэх ёстой. Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилтэд тулгамдсан олон асуудал бэрхшээл үүсч байна. Нэн тэргүүнд багш нарын хомсдол салбарын эмгэнэл болоод байна. Боловсролын сайд 8 дугаар сарын сүүлээр 4200 багш дутагдаж буйг зарласан. Энэ бол сургуулиудаас авсан тоо. Бид цөм хөтөлбөрт тусгасан цагийн дагуу сургууль бүрийн бүлгийн тоонд үндэслэн багшийн тоог гаргахад 7600 багш дутагдалтай гэсэн тооцоолол гарсан. Цаашид сургуулийн норм нормативийг мөрдүүлэх, сургууль шинээр байгуулах тохиолдолд багшийн хомсдол улам л нэмэгдэхээр байна. Багшийн нарын хомсдолыг арилгахгүйгээр боловсролын салбарын хөгжил, шинэчлэлд ахиц гарах тухай ярих боломжгүй юм. Манай ажлын хэсэг хамгийн олон гишүүнтэй бөгөөд бид багш нарын хомсдолыг арилгах, багшийн үнэлэмжийг сайжруулах чиглэлд илүү анхаарч ажиллана. Санал, дүгнэлтээ хаврын чуулганаар танилцуулах болно.
-Хуулийн хэрэгжилттэй танилцаад Боловсролын ерөнхий хуульд өөрчлөх санал гаргах боломжтой юу?
-Хуульд өөрчлөлт оруулах тухай биш, хэрэгжилтийн алдаа, оноог хянах чиглэлээр ажлын хэсэг ажиллана гэдгийг онцолж хэлье. Ажлын хэсэг тулгамдсан асуудлуудыг маш сайн сонсож, бодит нөхцөл байдалтай газар дээр нь очиж танилцах чиглэлийг баримтлаж байна. Жишээлбэл, сум орон нутгийн ерөнхий боловсролын сургуулийн 6, 7 настны сургалтын талаар гишүүдийн гаргасан санал санаачлагыг багш нар, эцэг, эхчүүдтэй хамтран ярилцахаар төлөвлөж байна. Мөн ажлын хэсэг МУБИС зэрэг багш бэлтгэж буй их, дээд сургуульд дээр очиж, багш бэлтгэх бодлого, хяналтын тоог хэрхэн хангаж буй талаар мэдээлэл сонсож, оюутнуудтай уулзалт хийнэ. Энэ мэтчилэн боловсролын шат шатны байгууллагад очиж ажиллан бодит шийдэл гаргах нь үр дүнтэй хэмээн үзэж байна.
-Та боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалтад шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх ямар боломж байна гэж харж байна вэ?
-Эдийн засаг өсч, төсөв тэлж байгаа үед боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалтыг цаг алдалгүй нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Өнөөдөр улсын хэмжээнд 40-өөс дээш тооны хүүхэдтэй 4860 бүлэгт 214 мянган гаруй хүүхэд суралцаж байна. Бүр 60 давсан хүүхэдтэй бүлэг 8 байна. Ер нь 1800-аас дээш хүүхэдтэй даац хэтэрсэн сургуульд сургалт хэвийн явуулах боломжгүй, энэ нь эргээд сургалтын чанарт сөргөөр нөлөөлж байгаа. Улсын хэмжээнд ийм даац хэтэрсэн 124 сургуульд 368 мянган гаруй хүүхэд суралцаж байна. Энэхүү бүлэг дүүргэлт болон сургуулийн даац хэтэрсэн нөхцөлийг хэвийн болгохын тулд бидний хийсэн тооцоогоор даруй 150 сургууль шинээр барих зайлшгүй шаардлагатай байна. Тиймээс боловсролын салбарт хөрөнгө оруулалт маш чухал байгаа тул ирэх 4 жилд Засгийн газрын хэрэгжүүлж эхлэхээр төлөвлөж буй 14 мега төсөл дээр нэмээд 15 дахь мега төслийг боловсролын салбарт хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа.
-Багшийн хомсдлыг шийдэх ямар гарц байна гэж та үзэж байгаа вэ?
Багшийн хомсдлыг бууруулахын тулд тэдний үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн баталгааг хангах нь хамгийн оновчтой шийдэл юм. Хөдөө орон нутагт багшийн хомсдол маш их байна. Тухайн аймаг, сум, дүүргийн ерөнхий боловсролын сургуулийн шилдэг төгсөгчийг багш мэргэжил эзэмшээд эргээд төрөлх сургуульдаа багшлах тохиолдолд сургалтын төлбөрийг 100 хувь хөнгөлөх, суралцах хугацаанд амьжиргааны тэтгэлэг олгох, 5 жил тасралтгүй үр бүтээлтэй ажиллавал гадаадад магистрт суралцуулах, ипотекийн зээлийн хөнгөлөлт үзүүлэх зэргээр багш нарын нийгмийн асуудлыг шийдэх талаар төр дорвитой шийдвэр гаргах ёстой хэмээн үзэж байна.
Тод индэр
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Шанхайн экспо”-гийн нээлтэд үг хэллээ
БНХАУ-ын Худалдааны яам, Шанхай хотын Ардын Засгийн газраас жил бүр зохион байгуулдаг “Хятадын олон улсын импортын VII экспо”-гийн нээлт өнөөдөр болж, Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ оролцож үг хэлэв.
“Шинэ эрин үед ирээдүйгээ хамтдаа хуваалцъя” уриан дор болж буй энэ удаагийн экспогийн нээлтийн ёслолд Пакистан, Серби, Словак, Узбекистан, Малайз, Казахстан зэрэг орны Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нарын хамт тэрбээр хүндэт зочноор оролцож байна. Монгол Улс анх удаа Ерөнхий сайдын түвшинд парламентад суудал бүхий улс төрийн бүх намын удирдлага, Улсын Их Хурал, Засгийн газрын зарим гишүүний хамт “Шанхайн экспо”-д өргөн бүрэлдэхүүнтэй, хувийн хэвшлийн олон төлөөлөлтэй оролцож буйгаараа онцлогтой.
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Ази, европын стратегийн уулзварт оршдог Монгол Улс энэхүү экспод идэвхтэй оролцох нь хөрш орон БНХАУ төдийгүй бусад улстай эдийн засгийн харилцаа холбоогоо гүнзгийрүүлэх өргөн боломж нээсээр ирсэн. Энэ онд Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ой тохиож байгаа. Хоёр улсын худалдааны эргэлт 2023 оны байдлаар 17.6 тэрбум ам.долларт хүрсэн. Цаашид 20 тэрбумд хүргэхээр талууд зорьж байна. Монгол Улс “Алсын хараа-2050”, “Шинэ сэргэлтийн бодлого” зэрэг урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлогоо БНХАУ-ын “Бүс ба Зам” болон “Даян дэлхийн хөгжлийн санаачилга”-тай уялдуулж, “Чайна Энержи”, CNPC буюу Хятадын үндэсний газрын тос, байгалийн хийн корпораци зэрэг томоохон компанитай нүүрс болон эрчим хүчний хосолсон шийдэл, усан цахилгаан станц, төмөр замын төслүүдэд идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг тэмдэглэв.
Мөн Монгол Улсын Засгийн газар асар хурдтай хувьсан өөрчлөгдөж буй энэ цаг үед гурван гол шилжилтийг хийж, шинэ эдийн засгийн бүтцийг бүрдүүлэхээр ажиллаж байна. Нэгдүгээрт, AI хиймэл оюун ухаанд түшиглэсэн цахим, ухаалаг технологийг хөгжлийн хурдасгуур болгох, хоёрдугаарт, ногоон хөгжлийн шилжилтийг хэрэгжүүлэх, гуравдугаарт, хүний нөөцийн шилжилтэд анхаарч, ирээдүйн хөгжлөө төлөвлөж байна. Монгол Улсын аж ахуйн нэгжүүд энэ удаагийн Шанхайн экспод дэлхийд танигдсан ноос, ноолуур зэрэг хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнээс гадна уул уурхайн салбарынхаа хөгжил дэвшил, зах зээлд өрсөлдөх боломжийг өргөнөөр танилцуулж буй нь цаашид байгалийн баялгийн бэлтгэн нийлүүлэгчээс үйлдвэрлэлд суурилсан ханган нийлүүлэгчийн байр сууринд хүрэх зорилготой. Манай өвөг дээдсийн сургаалд “Монголын За бол Андгай” хэмээх сайхан үг байдаг. Бид хэлцэл бол хэлцэл, гэрээ бол гэрээ хэмээсэн зарчимд тулгуурлан хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй эрх зүйн орчин, цахим нээлттэй засаглал, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эрхэмлэсээр ирсэн. Бид Та бүхэнтэй харилцан суралцах, харилцан ашигтай түншлэн ажиллахад бэлэн байна гэлээ.
Ерөнхий сайд дараа нь “Шанхайн экспо”-д оролцож буй Монголын аж ахуйн нэгжүүдийн талбайгаар зочилж, амжилт хүслээ. Өнгөрсөн жилүүдэд манай улсын ноос ноолууран бүтээгдэхүүн, шингэн хүнс үйлдвэрлэгчид тус экспод оролцсон бол энэ жил 10 гаруй аж ахуйн нэгж үзэсгэлэнд оролцож байна. Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гишүүн “Эрдэнэс Монгол нэгдэл”, түүний гишүүн “Эрдэнэс Тавантолгой” компани болон “Ньюком групп”, “Макс групп”, “Капитал Маркет Монгол” зэрэг компани ажиллаж байна. Үзэсгэлэнгийн үеэр Монголын уул уурхайн салбар, хөрөнгө оруулалт шаардлагатай төслүүдийн мэдээллээ хуваалцаж, ирэх жил болох “Mining week-MinePro 2025” арга хэмжээний сурталчилгааг олон улсад танилцуулах юм.
2018 оноос хойш жил бүрийн арваннэгдүгээр сарын 5-10-нд зохион байгуулагдаж буй Шанхайн экспо нь даян дэлхийн хамтын ажиллагаа, худалдааны шинэ боломжийг хамтдаа эрэлхийлэх үндсэн зорилготой. Энэхүү экспо нь хүнс, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, автомашин, ухаалаг үйлдвэрлэл болон мэдээлэл технологи, өргөн хэрэглээний бараа, эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн болон тоног төхөөрөмж, худалдаа үйлчилгээ гэсэн зургаан үндсэн хэсгээс бүрддэг. Түүнчлэн инновацын тусгай хэсэг, олон улсын үндэсний дүр төрхийг харуулсан үзэсгэлэнгийн тусгай хэсэг зэрэг нийт 15 чиглэлээр зохион байгуулагдаж байна.
Зургаан удаагийн экспо зохион байгуулахад 173 улс, бүс нутаг, олон улсын байгууллага оролцож, нийт 420 тэрбум ам.долларын бодит худалдан авалт, борлуулалтын гүйлгээ хийж, 2500 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, инновац, дэвшилтэт шинэ технологийг танилцуулжээ.
