Тод индэр
Жолоочийн даатгалын тухай хууль хоцрогджээ
Хүний амьдралд тохиолдож болох тааламжгүй үйл явдлын эрсдэлийг бууруулах, учрах хохирлыг хамгийн богино хугацаанд арилгах үр дүнтэй санхүүгийн арга бол даатгал юм. Монгол Улсад бие даасан хуультай, албан журмаар даатгуулах 7 төрлийн даатгал байдаг. Эдгээрийн дотроос олон түмэндээ хүртээмжтэй үйлчилдэг, нэр хүндтэй даатгалууд олон бий.
Тэтгэврийн даатгал-д даатгуулбал өндөр насныхаа тэтгэвэрт гараад сар бүр тэтгэвэр авч байна. Мөн тэтгэврийн даатгалаас зээл авсан иргэдэд 470,0 тэрбум төгрөгийн өрийг нь нэг удаа УИХ –аас цайруулах шийдвэрийг хүртэл гаргаад байна.
Ажилгүйдлийн даатгал-д даатгуулсан хүн ажлаасаа халагдсан болон өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдсөн бол тодорхой хугацаанд ажилгүйдлийн тэтгэмж авдаг.
Эрүүл мэндийн даатгал-д даатгуулсан хүн шимтгэлээ хугацаанд нь жил бүр тогтмол төлсөн, дараалсан 3 жил эрүүл мэндийн даатгалын сангаас тусламж, үйлчилгээний зардал гаргуулаагүй даатгуулагчийг нэг удаа эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулж 2,0 сая хүртэл төгрөгийг улсаас олгож байна.
Эдгээрийг даатгуулагч иргэдэд хүргэх үйл ажиллагааг Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар, Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газар зэрэг бие даасан байгууллага хариуцан хэрэгжүүлдэг.
Харин 1,1 сая шахам тээврийн хэрэгсэлтэй авто тээвэрчдээс 700 гаруй мянган иргэн жолоочийн хариуцлагын даатгалд жил бүр албан журмаар даатгуулаад, ямар ч урамшуулал авдаггүй .
Үүний шалтгаан нь Жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгалын үйлчилгээг АРИЛЖААНЫ ДААТГАЛЫН 15 КОМПАНИ эрхэлж байгаад хамаг учир нь байгаа юм. Тэд бол ашгийн байгууллага. Тиймээс жолооч нар энэ даатгалын үйлчилгээ, үйл ажиллагаанд нь сэтгэл дундуур байдаг.
Монгол улсад хэрэгжиж байгаа хуулиуд даатгагч, даатгуулагчийн аль алиных нь эрх ашигт жигд үйлчилж байх ёстой. Гэтэл арилжааны даатгалын компаниуд энэ ажил үйлчилгээг эрхлэхдээ зөвхөн өөрт төвлөрүүлэх орлогодоо илүү анхаарч байгаад байгаа юм. Судалгаанаас харахад тухайн жилдээ дээрх даатгуулагчдын 4,2 хувь буюу 28 мянга орчим жолооч осол зөрчилд холбогдож даатгалд хандсан байдаг. Цаана нь үлдсэн 95,8 хувь нь хураамжаа төлсөн ч даатгалаас ямар нэгэн урамшуулал, нөхөн төлбөр авдаггүй юм байна.
Нэгэн түүхийг эргэн санахад жолооч нарын албан журмын даатгалын тухай хууль 2011 онд гарахаас өмнө сайн дурын үндсэн дээр даатгал хураадаг байх үед жилдээ З тэрбум төгрөгийн хураамж төвлөрдөг байсан. Харин хууль хэрэгжиж эхэлснээр хураамж нь 10 дахин өссөн байдаг.
Гэтэл арилжааны даатгалын компаниуд хураамжийн хэмжээг нэмэх хэрэгтэй байна. Бидний үйл ажиллагааны зардал өндөр байгаа, дээрээс нь даатгалын сан бүрдүүлэх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг юм билээ. Ингэж ёроолгүй сав шиг авирлахын оронд хэрэгжүүлж байгаа хуулиндаа хүндэтгэлтэй хандаж, хамрагдаж байгаа олон зуун мянган даатгуулагчдынхаа эрх ашигт дэмжлэг үзүүлэх ямар нэгэн ажил, санаачлага гаргаж ажиллах шаардлагатай баймаар юм. Мөн хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойших 8 жилийн хугацаанд арилжааны даатгалын компаниуд 160,8 тэрбум төгрөгийг албан журмын даатгал нэрийн дор хураан авсныхаа 96,6 тэрбумыг даатгуулагчдын хохирлын нөхөн төлбөрт олгож, үлдсэн 65,2 тэрбум төгрөг нь тухайн компаниудын мэдэлд үлдсэн нь тодорхой байдаг.
Олон улсын туршлагаас үзэхэд жолоочийн хариуцлагыг дээшлүүлэх , осол зөрчлийг багасгах зорилгоор АНУ-д 1908 оноос даатгалын төлбөр төлсөн жолоочид тусгай хөнгөлөлт эдлүүлдэг журам хэрэгжиж эхэлсэн байдаг. Одоо дэлхийн 165 оронд жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгалын систем хэрэгжиж байна. Эдгээр улсууд өнөөдөр манайд хэрэгжиж байгаагаас арай өөрөөр хэрэгжүүлж байна. Нэг талаас даатгалд олныг хамруулах, нөгөө талаасаа даатгуулагчдын даатгуулах сонирхохыг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн бодлого барьдаг юм билээ. Манай улсын хувьд 1992 оноос Монгол улсын авто тээврийн болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татварын тухай хууль, 2011 оноос Жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгалын тухай хуулиуд батлагдан гарч хэрэгжүүлэх үйл явц эхэлсэн түүхтэй.
Монголын төрөөс албан журмын даатгалын хуулийг хэрэгжүүлэхдээ цөөн хэдэн хүний ашиг олох хэрэгсэл болгох биш, харин төрийн бодлого нь нийгмийг илүү хариуцлагажуулах, зам тээврийн ослын тоог бууруулах, жолооч нарын хариуцлагыг өндөржүүлэхэд чиглэгдсэн байх ёстой.
Гэтэл бидний дагаж мөрдөж буй хууль маань осол зөрчил гаргадаггүй жолооч нарыг урамшуулах зорилгоор төлбөрийн хэмжээг жил ирэх тутам тодорхой хэмжээгээр багасах зарчмыг хэрэгжүүлэх ёстой.
Албан журмын даатгалыг сайн дурын даатгалын үйл ажиллагаа эрхэлдэг арилжааны компаниудаар эрхлүүлэх нь буруу. Өнөөдөр энэ ажлыг 15 компани, 200 гаруй салбар, 3000 орчим ажиллагсад хариуцан гүйцэтгэж байна. Тэдэнд нэгдсэн удирдлага, хяналт байдаггүй. Нэг аймагт 7-11 даатгалын компанийн салбар ажиллаж байна. Мөн тээврийн хэрэгслийн техникийн хяналтын улсын үзлэгийг хөдөө орон нутагт зохион байгуулахад даатгалын компанийн хүмүүс дагаж явдаг. Тэд нэг суманд 2 хонохдоо 20 – 50 жолооч даатгаад, дараагийн сум руу явсаар 2 сар шахам хугацаанд тойрдог. Хотын техникийн хяналтын төвүүдэд нөгөө 15 компанийн төлөөлөгч нар даатгуулахаар ирсэн хүнээ булаацалдаад сууцгааж байдаг. Гэтэл цаана нь хэдэн жолооч даатгалд хамрагдахгүй үлдэж байгаа сонирхдоггүй . Тэгвэл жил бүр жолоочийн хариуцлагын даатгалд орон нутагт 36 хувь, Улаанбаатар хотод 25 хувь нь оролцдоггүй үлддэг. Эндээс харахад даатгалд хамрагдаагүй жолооч жил бүр 200 гаруй мянгаараа үлдэж байна. Үүнийг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулан, зөв хяналт тавьж ажиллахад ердөө 180 хүний зардлаар улсын хэмжээнд гүйцэтгэх боломжтой тухайгаа Албан журмын даатгагчдын холбооноос тооцоолсон байдаг. Энэ асуудлыг хууль санаачлагч нар анхааралдаа авах хэрэгтэй байна.
Жолоочийн албан журмын даатгалыг ажил үүргийн нь хувьд хамтарч болох тээврийн хэрэгслийн техникийн хяналтын үзлэгийн байгууллагатай нэгтгэхэд илүү сайн талтай байж болох юм. Тэгвэл эндээс даатгалд хамрагдалт нь нэмэгдэх, олон жил осол гаргаагүй жолооч нарт техникийн хяналтын үзлэгийг үнэгүй хийж өгөх, тос маслыг нь солих үйлчилгээ үзүүлэх гэх мэт олон төрлийн үйлчилгээг даатгуулагчид даа үзүүлж тэдний эрх ашиг, сонирхолд нийцүүлэх хэрэгтэй байна.
Зам тээврийн ослоос үүссэн хохирлыг үнэн зөв тодорхойлох мэргэжлийн хохирол үнэлэгч ховор, ажиллаж байгаа нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос зөвшөөрөл авсан нэртэй мэргэжлийн бус хүмүүс байна. Тэдэнд оношлогооны багаж, шалгах хэрэгсэл байхгүй нүдэн баримжаагаар ажилладаг . Оношлогооны байгууллагуудтай хамтарч ажиллах шийдвэр байгаа ч түүнийг нь хэрэгжүүлэх эрх зүйн зохицуулалт байхгүй. Хөдөө орон нутагт энэ асуудал илүү хүндрэлтэй байна.
Даатгуулагчийн нэг удаагийн гэрээнд хэдэн удаа нөхөн төлбөр авах тухай тусгаагүй. Үүнийг тодорхой болгох хэрэгтэй байна. Тухайлбал , Монгол даатгалд даатгуулсан жолооч нараас нэг жилийн дотор 32 жолооч 4-9 удаа осол зөрчил гаргаж нөхөн төлбөр авсан судалгаа байдаг. Энэ нь гэрээнд тусгаагүйгээс гадна хуучин муу автомашинтай жолооч санаатай болон санамсаргүй үйлдлүүд гаргаад төлсөн даатгалаасаа хэд дахин давсан даатгал авдаг байж болох юм. Ийм жолооч осол зөрчил гаргадаггүй жолоочтой адил хураамж төлж болохгүй. Үүнийг итгэлцүүрээр тооцох бололцоотой ч, гэрээ хийхээс татгалзах эрх даатгалын компаниудад бий.
Осол зөрчил гаргасан жолоочийн тоо үнэн зөв гардаггүй. Тухайлбал замын цагдаагийн бүртгэлийн тоо, нөхөн төлбөр олгосон даатгалын компанийн мэдээллийн тоо хоорондоо 10-аад мянгаар зөрж байгаа. Шалтгаан нь даатгуулагчид осол зөрчилд холбогдчихоод даатгалын компаниудад хандахад урдаас нь цагдаагийн тодорхойлолт шаардах болсон. Тодорхойлолт авахад цагдаагийн газраас жолоочийн оноог нь хасаад, 100 мянган төгрөгөөр торгодог. Үүнийг даатгалын байгууллага газар дээр нь очиж асуудлыг шийддэг гадаадын туршлага байдаг л юм билээ.
Мөн хуулинд тухайн тээврийн хэрэгслийг өмчлөгч нь жолоочийн хариуцлагын даатгалд даатгуулж, уг тээврийн хэрэгслийг хөлсөөр барьж буй жолооч мэргэшсэн жолоочийн даатгалд даатгуулна гээд заачихсан байгаа нь хэрэгжүүлэхэд хүндрэл гарч байна
Та бүхэнтэй саналаа солилцогч миний бие жолооч нарын хариуцлагын даатгалын тухай хуулийн хэрэгжилтийн талаар багагүй хугацаанд судалгаа явуулж, 400 шахам жолоочоос санал асуулгын хуудсаар тодорхой сэдвээр мэдээлэл авч, арав гаруй аж ахуй нэгжийн удирдлагатай санал солилцсон юм. Эндээсээ дүгнэхэд дээрх хууль маань жолооч нарыг хариуцлагын даатгалд албан журмаар хамруулах нь төрийн бодлогын хүрээнд хийгдэж буй мэт боловч үнэндээ арилжааны даатгалын 15 компанийг хөрөнгөжүүлэх агуулгатай хэрэгжиж байна гэж хэлж болохоор байна.
Уг нь Улсын Их Хурлын 2017 оны 11 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2020 он хүртэл боловсронгуй болгох үндсэн чиглэл”-ийн 9-дэх зүйлд
“Санхүү ,эдийн засаг, татвар, банк, даатгалын чиглэлээр” гэсэн хэсгийн 80-д
“Даатгалын салбарын өнөөгийн байдал, хөгжлийн хандлага, зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээнд нийцүүлэн уг зах зээлд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, даатгалын нэр төрөл, бүтээгдэхүүний ангилал, тэдгээртэй холбоотой зохицуулалтыг нарийвчлан тусгах” замаар даатгалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай,
Мөн хэсгийн 81-д
“Улсын Их Хурлаас 2011 онд баталсан Жолоочийн хариуцлагын даатгалын тухай хуулийн хэрэгжилтэд үндэслэн энэ төрлийн даатгалын зах зээлд оролцогчдын үйл ажиллагааг нарийвчлан зохицуулах, даатгуулагчийн хариуцлагыг сайжруулах” зорилгоор Жолоочийн хариуцлагын даатгалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг тус тус боловсруулахыг заасан байдаг юм билээ.
Гэвч хуулийн хэрэгжилт гацаж байгаа нь амьдрал дээр харагдаж , хуулийг шинэчлэх санаачлага 2017 оны 2 дугаар сараас эхэлсэн боловч даатгалын орлого ашиг нь өндөр байдагаас хуучнаар нь мөрдөх сонирхолтой хэсэг бүлэг хүмүүс сөргөөр нөлөөлж Улсын Их Хурлын энэ удаагийн чуулганаар хэлэлцэхгүй болсныг жолооч нар эсэргүүцэж , даатгалын төлбөр жил бүр урд оныхоосоо нэмэгдэж байдагт бухимдаж ЭРХ МЭДЭЛТНИЙ АЛБАН ТАТВАРын тухай хууль гэж нэрлэдэг болоод байна.
Үүнд анхаарч жолоочийн даатгалын тухай хуулийн зарим заалтуудаас болж даатгагч, даатгуулагч нарын хооронд үүсээд байгаа үл итгэлцлийг нэг талд нь гаргах зорилгоор шинээр боловсруулах хуулийн төсөлд өгөх саналаа нийт татвар төлөгч жолооч та бүхнээрээ хэлэлцүүлэхээр саналаа хүргүүлж байна. Үүнд :
Гудамж, замын хөдөлгөөнд оролцож яваад санамсаргүй байдлаас осол зөрчилд холбогдсон жолооч тухайн үедээ сандарч, асуудлаа түргэн шуурхай барагдуулахыг хичээдэг. Тэр үед хохирлыг нь үнэн зөв шийдвэрлэнэ гэж итгэж, үнэлгээчдийг барааддаг. Гэтэл үнэлгээчдийн маань ихэнх нь мэргэжлийн бус хүмүүс ажилладаг бөгөөд үнэлгээ нь газар бүр өөр өөр төлбөртэй байдагт нь жолооч нар гомдоллодог. Үйлчлүүлэгчдэд үзүүлэх материал, харьцуулах лавлагаа ил тод байдаггүй нь тэдэнд итгэл үнэмшил төрүүлдэггүй. Тэгээд ч эвдрэл гэмтлийн нь оношлогооны хэрэгслээр шалгаагүйн дээр нүдээрээ хараагүй, гараараа барьж үзээгүй байж утасны зураг, хүний амаар үнэлэх нь жолооч нарын дургүйцлийг төрүүлдэг. Дээрхи асуудалд Тээврийн цагдаагийн газар, Авто тээврийн Үндэсний төв, Санхүүгийн зохицуулах хороо хамтран тусгай журам гаргаж цэгцлэх шаардлагатай байна
Жолоочийн даатгалын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлд “Даатгалд үл хамаарах нөхцөл” өөр заагдсан тээврийн хэрэгслийн жолоочоос гадна даатгал төлөх ёстой нийт жолооч нарын 30 шахам хувиас татвараа хураан авч чадахгүй байгаа. Энэ нь хууль хэрэгжүүлэгч байгууллагын санаачлага сул байгаатай холбоотой юм.
Жолоочийн даатгалын тухай хуульд жолоочоос авах суурь хураамжийг өсгөх , бууруулах даатгалын гэрээний мэдүүлэг, маягт зэргийг батлах эрхийг Санхүүгийн зохицуулах хороонд хариуцуулсан байдаг. Гэтэл жил бүрийн судалгаанаас харахад нийт даатгал төлөгчдийн 90 гаруй хуь нь тухай жилдээ осол зөрчилд холбогдоогүй хөдөлгөөнд хамрагдсан байдаг . Олон жил осол зөрчил гаргаагүй жолооч нарыг урамшуулан даатгалыг тодорхой хэмжээгээр бууруулах боломжтой байтал дараа жил нь нэмэгдсэн байдаг ба суурь хураамж дээр 9 итгэлцүүрээр тооцож нэмж хураамж авдаг тухай гомдлыг олон даатгуулагч гаргаж байна. Үүнийг шинээр гаргах хуулинд тодорхой зааж, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байна.
Даатгалын байгууллагууд жолооч нартай байгуулдаг хариуцлагын даатгалын гэрээнд тухайн автомашины эзэмшигчийн гэрийн бүлийн хүний нэрийг бичүүлээд хүн тус бүрээр тооцож даатгалыг албан журмаар нэмж авдаг нь хуулиа зөрчин шунал нь хэтэрсэн татвар болж байна. Үүнийг анх гэрээ байгуулахдаа тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээнд бичигдсэн эзэмшигчтэй зөвхөн автомашины марк, улсын дугаараар гэрээ байгуулахад хангалттай болно. Гэрээний хавсралтын нэрийн хүснэгтийг шаардлагагүй гэж үзэж байна.
Хөдөө орон нутагт ажилладаг даатгалын салбарууд зөвхөн татвар хураахаас хэтрэхгүй байна. Тухайн нутагт осол зөрчилд холбогдсон жолоочид үйлчлэх шуурхай алба гэж байдаггүй. Нэгэнт даатгал хурааж л байгаа бол хот, хөдөө гэх ялгаагүй жолооч нарт жигд үйлчлэх шаардлагатай.
Хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч нараас ослын даатгалын төлбөр хураамжийг хуулиар далайлган албадан гаргуулж авдаг боловч тэднийг осол зөрчил гаргахаас урьдчилан сэргийлэх соён гэгээрүүлэх сурталчилгаа, анхааруулах ажил огт хийгддэггүй гэсэн гомдол санал асуулгад оролцогчдын 98 хувь нь гаргаж байна. Энэ талаар тодорхой заалт оруулахыг сануулж байна.
Даатгагч компаниуд болон Санхүүгийн зохицуулах хороо даатгуулагч нараас албан журмын даатгал нэрээр дарамтлан хураасан хураамжийнхаа 30 гаруй хувийг хэрхэн юунд зарцуулснаа тодорхой мэдээлдэггүй тухай Монголын Үндэсний олон нийтийн радио, телевизийн ярилцлагад оролцогч нар дурдаж, шаардаж байсан. Энэ талаар нийт даатгуулагчдад тодорхой мэдээллээр хангаж орлого, зарлагыг шилэн данстай болгохыг анхааруулж байна.
Бид улсын гэсэн нэртэй олон сангийн хөрөнгө луйварчдын гарын салаагаар хэрхэн үрэгдэж буйг өдөр бүр мэдээллийн хэрэгслээс харж, мэдэрч байгаа. Түүнтэй нэгэн адил жолоочийн даатгалын сан нэрээр цугларсан хөрөнгө энэ хэдэн жилд хэрхэж байгаа талаар татвар төлөгч жолооч, иргэдэд мэдээлэл огт байхгүй байгаа бөгөөд уг санг хариуцаж буй хүмүүс мэдээлэл өгөхөөс татгалзаж байна. Үүнийг шинээр гаргах хуулийн төсөлд тодорхой тусгахыг шаардаж байна.
Санхүүгийн зохицуулах хорооноос Жолоочийн албан журмын даатгалыг хувийн хэвшлийн байгууллагуудад хариуцуулсныг санал асуулгад оролцогчид 100 хувь буруу гэж үзэж байна. Даатгуулагч нарын эрх ашгийг хамгаалах байгууллага нь ашгийн төлөө ажилладаг хувийн компани биш олон зуун мянган жолоочийн төлөө ажиллаж чадах байгууллагыг шинээр буй болгох хэрэгтэй байна.
Албан журмын даатгалыг Санхүүгийн зохицуулах хороо хариуцсанаар хяналт суларч, эрх мэдэл нь цалгардан зөрчил үүсч байна. Иймд даатгуулагчид хэнээр эрх ашгаа хамгаалуулахаа өөрсдөө шийддэг байх нь ардчилсан нийгэмд зохицно гэж жолооч нар үзэж байгааг хуулийн төсөл боловсруулагч нарт анхааруулаад татвар төлөгч жолооч нарын эрх ашгийг хамгаалсан хуультай болно гэдэгт найдаж байна.
Жолоочийн хариуцлагын тухай хуулийн талаар зарим татвар төлөгчид иймэрхүү санал бодолтой байгааг та бүхэн өөрсдөө тунгаан хэлэлцэж хуулиа шинэчлэх хэлэлцүүлэгт идэвхтэй оролцохыг уриалж байна.
Дэндэвийнхэн. Г. ЛХАМСҮРЭН
Монгол улсын зөвлөх инженер
2019.01.13.
Тод индэр
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Монгол Улс “Чингис” бондын өрийг бүрэн төлж барагдууллаа
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ мэдээлэл хийлээ. Тэрбээр өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хувьд Сангийн сайдад “Чингис” бондын өрийн үлдэгдэл төлбөр болох 136 сая ам.долларын гүйлгээг шилжүүлэх эрх олгосон захирамжид гарын үсэг зурсан байна. "Ингэснээр Монгол Улс “Чингис” бондын 1.5 тэрбум ам.долларын өрийг бүрэн төлж барагдуулж байна” гэж Ерөнхий сайд хэллээ.
“Чингис” бондын 1.5 тэрбум ам.долларын хүүгийн төлбөрт 2012 оноос энэ оны зургадугаар сарын 5-ны хооронд нийт 542.9 сая ам.долларын төлбөрийг төлсөн байна. 2022 оны арванхоёрдугаар сард 3.4 сая ам.долларыг “Чингис” бондын сүүлийн хүүгийн төлбөрт төлж байна.
Мөн Хөгжлийн банкны зээлийн эргэн төлөлтөөр “Самурай” бондын 223 сая ам.долларын өрийг бүрэн төлөхөд бэлэн болсныг Ерөнхий сайд мэдэгдлээ.
Тод индэр
П.Эрдэнэтуяа: Худалдаанд гаргасан дурсгалын зоосыг дахин үйлдвэрлэдэггүй тул үнэт цуглуулга болж чаддаг
Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийн захирал П.Эрдэнэтуяатай ярилцлаа.
-Монголбанкны Эрдэнэсийн сангаас дурсгалын зоос гаргадаг. Энэхүү дурсгалын зоосыг гаргаж байгаа гол зорилго, ач холбогдол нь юу вэ?
-Монголбанкны дурсгалын зоос 50 гаруй жилийн түүхтэй. Анх БНМАУ-ын Улсын банк 1971 оны Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойг тохиолдуулан 1 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй дурсгалын зоосыг алт, мөнгө, гууль, никелиэр үйлдвэрлэж байсан. Эрдэнэсийн сангийн тухай хуулийн хүрээнд Монголбанк нь үнэт болон бусад металлаар хийсэн дурсгалын зоос гаргах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлдэг бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд 2021 оны байдлаар нийт 634 төрлийн онцгой сэдэв бүхий дурсгалын зоосыг үйлдвэрлүүлсэн байна. Энэ нь зоос цуглуулагч, сонирхогч иргэдэд үнэт цуглуулга, бэлэг дурсгалын зүйл болж чаддаг болов уу. Дурсгалын зоос нь тухайн үйл явдалд зориулсан зураг, чимэглэл, загвар, бичвэр, металл, технологиороо хоорондоо ялгаатай.
-Дурсгалын зоос гаргахад ямар үйл явц өрнөдөг вэ. Дурсгалын зоосны загвар дизайныг хэрхэн гаргадаг вэ?
-Нэн тэргүүнд тухайн жилд гаргах дурсгалын зоосны сэдвээ буюу ямар цувралыг шинээр эхлүүлэх, ямар цувралыг үргэлжлүүлэх вэ гэдгээ жилийн ажлын төлөвлөгөөндөө тусгадаг. Тухайлбал, 12 жилийн зоос бол жил бүр гардаг. Мөн онцгой чухал үйл явдлууд, олон улсын харилцааны тэмдэглэлт ой, алдартай, түүхэн хүмүүсийн цувралын зооснуудыг нэн тэргүүнд төлөвлөгөөндөө тусгаж батлуулдаг. Монголбанкны Эрдэнэсийн сангаас өнгөрсөн онд “Ардын хувьсгалын 100 жил” дурсгалын зоосыг гаргаж байсан бол энэ онд олон улсын харилцааны тэмдэглэлт ойн хүрээнд “Монгол-Япон”, “Монгол-Австрали” дурсгалын ялтсан мөнгөн тэмдэгтийг гаргалаа. Түүнчлэн алдартай түүхэн хүмүүсийн цувралын хүрээнд “Махатма Ганди” зэрэг зоосыг гаргаж байсан.
/”Монгол Улс-Япон Улс” дурсгалын ялтсан мөнгөн зоос – 2022 он/
/”Монгол Улс- Австралийн холбооны улс” дурсгалын ялтсан мөнгөн зоос – 2022 он/
Ингээд жилийн ажлын төлөвлөгөө батлагдсаны дараа зоосны загварыг гаргах, танилцуулах, зөвшөөрөл өгөх зэрэг ажлууд хийгдэнэ. Дурсгалын зоосны загварыг захиалагчаас авч, санал тусган үйлдвэрлэгч байгууллагад хүргүүлдэг бөгөөд эцсийн загварыг баталдаг. Ингээд эцсийн байдлаар батлагдсан загвараар үйлдвэрлэгч компани дээр үйлдвэрлүүлнэ. Түүнчлэн цуврал зоосон дээр уран зураач, эсвэл гэрэл зурагчидтай хамтран ажиллаж, загварыг гаргах нь бий. Анх 1971 онд гарсан “Ардын хувьсгал 50 жил”, 1974 онд гарсан “Үндэсний банкны 50 жилийн ой” зэрэг дурсгалын зоосны загварыг Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач Д.Цэрэнпил зурсан. Үүнээс хойш техник, технологи, уран бүтээлчдийн чадвар улам хөгжиж, зоос үйлдвэрлэх технологи, загвар, ур хийц эрс сайжран олон улсад өрсөлдөхүйц болж байна.
-Дурсгалын зоос болон Франчайз зоосны ялгаа юу вэ?
-Дурсгалын зоос нь Монголбанкнаас санаачлан гаргаж байгаа зооснууд юм. Харин франчайз зоос нь Монголбанкнаас тухайн сэдвийн хүрээнд зөвшөөрөл авч, Монголбанкны нэр, бэлгэдлийг багтаасан зооснуудыг хэлдэг. Тухайлбал, 2021 онд Монгол Улсын “Цагаан уул” франчайз зоос, “Veliciraptor” зоосууд олон улсын шилдэг зоос шалгаруулах уралдаанд шилдгээр шалгарч байсан. Мөн хамгийн сүүлд гэвэл туулай жилийн франчайз зоос алт, мөнгө, ялтсан мөнгөн зоос гэсэн гурван төрлөөр гарсан байгаа. Франчайз зоос нь борлуулалтаасаа Монголбанканд рояалти төлдөг. Манай дурсгалын зоос олон улсын дурсгалын зоосны уралдаан, дэлхийн зоосны үзэсгэлэнд удаа дараа шилдэг зоосны шагналыг хүртэж байсан.
/“Туулай жил” франчайз зоос – 2022 он/
-Дурсгалын зоосоо хаана хийлгэдэг вэ?
-Монголбанкны анхны дурсгалын зоосыг Бүгд Найрамдах Ардчилсан Герман Улсад үйлдвэрлүүлсэн. Түүнээс хойш “Зоос гоёл” ХК болон ОХУ-ын “Гознак” үйлдвэр, Япон улсын “Иточү” компани, “B.H.Mayers” компани, “Royal mint”, “Valcami Sa” зэрэг үйлдвэртэй хамтран ажиллаж байсан. Сүүлийн жилүүдэд Лихтенштейн улсын “Койн инвест траст” компанитай хамтран ажиллаж, дурсгалын зоосыг ХБНГУ-д үйлдвэрлүүлж байгаа. Олон улсад нэр хүндтэй, сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологи ашигладаг, бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлт сайтай компанитай хамтран ажилласнаар Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийн дурсгалын зоосны үйл ажиллагаа улам өргөжиж байна.
-Дурсгалын зоосыг иргэд, олон нийт хэрхэн худалдан авах вэ?
-Монголбанкны Эрдэнэсийн сангаас худалдаалж байгаа дурсгалын зоосны мэдээллийг www.coin.mongolbank.mn сайтаас авах боломжтой. Энд тухайн зоосны жин, хэмжээ, металл, үнийн мэдээлэл нь тодорхой бичигдсэн байдаг. Мөн төлбөр төлөх дансны мэдээлэл, зааварчилгаа ч бий. Тэгэхээр төлбөрөө төлсний дараа худалдан авагч Монголбанкны Эрдэнэсийн сан дээр өөрийн биеэр ирж, зоосоо авна. Эрдэнэсийн сангийн хувьд Эрдэнэсийн сангийн танхим, Дурсгалын зоосны танхим, Мөнгөн тэмдэгтийн танхимыг олон нийтэд нээлттэй үзүүлдэг. Эндээс зоосны болон төлбөрийн хэрэгслийн түүхийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл авах боломжтой.
-Зарим нэр төрлийн дурсгалын зоос дууссан байсан. Монголбанкнаас дахин үйлдвэрлэх үү?
-Худалдаанд гарсан дурсгалын зоос дууссан нөхцөлд дахин үйлдвэрлэдэггүй. Ийм ч учраас зоос цуглуулагч нарын хувьд ховорт тооцогддог. Харин тухайн зоосны цуврал нь үргэлжилнэ. Цөөн тоогоор, үнэт металлаар үйлдвэрлүүлсэн зоос эрэлт ихтэй байдаг. Жишээ нь, саяхан гарсан “Данзангийн 1 доллар” ялтсан мөнгөн дэвсгэртийн цуврал нь 2023 онд үргэлжилж гарна.
“Данзангийн 1 доллар” ялтсан мөнгөн зоос – 2022 он
Ингэснээр уг зоос нь иж бүрэн цуглуулга болох юм. Данзангийн доллар нь өөрөө 50 цент, 1 доллар, 3 доллар, 5 доллар, 10 доллар, 25 доллар гээд нийт 6 ширхгээр нэг иж бүрдэл болох юм.
-Монголбанк өнгөрсөн хугацаанд хэчнээн нэр төрлийн хэдэн ширхэг зоосыг худалдсан бэ?
-Монголбанкнаас дурсгалын зоосны 50 жилийн ой буюу 2021 оны эцсийн байдлаар 634 төрлийн дурсгалын зоос гаргаж байсан бол өнөөдрийн байдлаар 663 төрлийн дурсгалын зоос худалдаанд гаргасан байна. Дурсгалын зоос нь түүхэн үйл явдал, түүхэн хүмүүс, олимп ба спорт, ан амьтан, он тоолол, од гараг гэх зэрэг сэдвээр цуврал болж, алт, мөнгө, зэс болон бусад металлаар хийгддэг. Түүнчлэн Монголбанкнаас дурсгалын зоос эрхлэн гаргасны 50 жилийг ойд зориулан “Монгол Улсын дурсгалын зоос 1971-2021” каталоги худалдаанд гаргасан. Уг каталогид дурсгалын зоосны он дараалал, зоосны мэдээллийг эрэмбэлэн дугаарлаж оруулснаар дурсгалын зоос сонирхогч, судлан цуглуулагч нарт ач холбогдолтой ном болсон юм.
-Ярилцсанд баярлалаа.
Эх сурвалж: Монгол банк
Тод индэр
Б.Авид: Монголын археологи, палеонтологийн судалгаа дээгүүр үнэлэгддэг
Монгол Улсад орчин цагийн боловсрол, шинжлэх ухааны салбар үүсэн байгуулагдаад 101 жил болж буй. Тэгвэл “Шинжлэх ухааны ажилтны өдөр”-ийг 21 дэх жилдээ тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Шинжлэх ухааны салбарын ололт, амжилт, тулгамдаж буй асуудал болон цаг үеийн байдлаар Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэн, нарийн бичгийн дарга Б.Авидтай ярилцлаа.
-“Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одонг академич Д.Доржготовт хүртээлээ. Шинжлэх ухааны салбарт өгч буй маш том үнэлгээ, итгэл хэмээн харж байна?
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ жилийн төрийн дээд шагнал, тэргүүн зэргийн “Чингис хаан” одонг ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, академич Д.Доржготовт олгосон явдал бол манай төрөөс шинжлэх ухаандаа үзүүлж байгаа өндөр үнэлгээ, том итгэл юм. Итгэлийг зүтгэлээр хариулах нь бид бүхний зүй ёсны үүрэг, хариуцлага байх нь дамжиггүй. Шинжлэх ухааны салбарт хүртээж буй гурав дахь том шагнал боллоо. Үүний өмнө Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, доктор, профессор цөмийн физикч, эрдэмтэн Х.Намсрай болон Сансрын нисгэгч, хошууч генерал Ж.Гүррагчаа нар “Чингис хаан” одонг хүртсэн юм.
Олон түмэн төдийлөн сайн мэдэхгүй ч гайхалтай бүтээл хийж, эх орондоо хувь нэмрээ оруулж буйг олж харан, шагнаж буй явдалд талархаж байна. Д.Доржготов гуай Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнг үүсгэн байгуулагдсан цагаас хойш 60 жилийн хүч хөдөлмөрөө хөрсний судалгаа хийхэд зориулсан. Хөрс байхгүй бол бид амьдрах боломжгүй. Энэ жил "Монгол Улсын үндэсний атлас" хэмээх бүтээл нь шинэчлэгдэн гарсан. Анхны атлас нь 1990 онд гарч, 2009 онд шинэчлэгдэж байсан юм. Бидний мэддэг “Нэвтэрхий толь” шиг үндэсний атласт бүх зүйлийг мөн багтаасан. Тодруулбал, газарзүйн гол бүтээлүүд орохоос гадна улс орны эдийн засаг, нийгмийн бүтэц байгуулал, хүн ардын амьжиргаатай холбоотой мэдээлэл нэг дор, зурагтайгаа багтсан байдаг. Дэлхий дээр өнөөдөр Үндэсний атластай 70 гаруй улс байна. Манай улс эрдэмтдийнхээ хүчээр үндэсний атласаа гаргасан дэлхийн цөөхөн улсын тоонд орж байгаа.
-Шинжлэх ухааны ажилтны өдөр тохиож байна. Тус өдрийг тохиолдуулан ямар ажил хийгдэж байна вэ?
-Шинжлэх ухааны ажилтны өдрийг 21 дэх жилдээ тэмдэглэж байна. Тус өдрийг тохиолдуулан бүтэн нэг сарын хугацаанд аян өрнүүлдэг. Энэхүү аян маань “Хүрэл тогоот” эрдэм шинжилгээний бага хурлаар эхэлдэг. Тус хуралд бүх залуу эрдэмтэд салбар салбараараа илтгэл хэлэлцүүлж, уралддаг юм. Долоон салбараас нийт 15 эрдэмтнийг сайдын нэрэмжит залуу судлаачийн грант мөнгөн шагналаар шагнадаг. Анх тус бүр дөрвөн сая төгрөгөөр шагнадаг байсан бол энэ жил 10 сая төгрөг болж нэмэгдсэн. Мөн аяны хүрээнд ирэх сарын 2-ны өдөр салбарын бүх ажилчид оролцсон нэгдсэн арга хэмжээ болно. Энэхүү арга хэмжээнд Ерөнхий сайд оролцож, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг танилцуулна. “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг хэрэгжүүлэхэд эрдэмтэд хэрхэн оролцох талаар дэлгэрэнгүй хэлэлцүүлэг болох юм.
Монгол Улсын Шинжлэх ухааны Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит биеийн тамир, спортын дөрвөн төрөлт тэмцээнийг амжилттай зохион байгууллаа. Энэ жилийн нэг онцлог гэвэл ШУА-ийн салбарын бага чуулган үүсгэн байгуулагдсаны 25 жилийн ой болов. Тус ойг тохиолдуулан “Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийн хөгжилд бага чуулган, төрөлжсөн академиудын гүйцэтгэх үүрэг, тулгамдсан асуудал, шийдэл” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулсан. Энэ хүрээнд бага чуулган, төрөлжсөн академиудын цаашдын үйл ажиллагааны зорилтуудыг улсаа хөгжүүлэх төрийн урт болон дунд хугацааны бодлого, зорилтуудтай хэрхэн уялдуулж хэрэгжүүлэх тухай асуудлыг шүүн хэлэлцсэн юм. Энэ мэтчилэн салбарын чиглэл чиглэлээр маш олон арга хэмжээнүүд зохион байгуулагддаг.
-Шинжлэх ухааны академийн бүтэц, хэчнээн эрдэмтэн ажилладаг талаар танилцуулахгүй юу?
-ШУА нь 16 хүрээлэнтэй. Эдгээр хүрээлэнд нийтдээ 1100 орчим хүн ажиллаж байна. Эдгээрээс 900 гаруй нь эрдэм шинжилгээний, 200 орчим нь захиргааны ажилтан байдаг. 900 эрдэм шинжилгээний ажилтны 300 орчим нь доктор, профессороос дээш зэрэгтэй ажилчид байдаг бол 600 гаруй нь залуу ажилтан байна. ШУА-ийн хамгийн гол зорилго бол залуу ажилчдыг дараагийн эрдэмтэн Д.Доржготов гуай шиг болгох юм. Дээд сургууль төгсөөд ирж буй залуус эрдэм шинжилгээний ажилтан болтлоо багадаа 10 жилийн хугацааг зарцуулдаг. Гэвч шинэ боловсон хүчнүүд маань тодорхой хугацаанд чадавхжаад өөр цалин сайтай газар руу явчихдаг.
-Шинэ, залуу хүчин чадавхжаад өөр цалин сайтай ажил руу явдаг гэлээ. Цалин тийм бага юм уу?
-Манай салбарын нийт ажилчдын гуравны хоёр хувийг 40 хүртэлх насны залуучууд эзэлж байна. Хүний нөөц бэлтгэгдээд гарахаараа цалин бага гэх шалтгаанаар хувийн хэвшил рүү явдаг том асуудал байна. Хувийн хэвшлийн байгууллагууд их сургуулиа дөнгөж төгссөн хүнийг ихэнхдээ авдаггүй. Бэлтгэгдсэн хүнийг авдаг учир манайд хэсэг хугацаанд ажиллаж байгаад яваад өгдөг.
Гэтэл энэ салбарт хүн нь тогтвор суурьшилтай байж хөгжинө. Энэ урсгалын хэмжээ их байгаа нь цалинтай холбоотой. Нөгөө талдаа ажиллах нөхцөл, лабораторийн техник, технологийн хүрэлцээ, хангамжийг нь харах хүмүүс ч бий. Нийт албан хаагчид сүлжээний дээд буюу тавдугаар шатлалаар энэ оноос цалинжиж байгаа. Энэ нь залуу эрдэм шинжилгээний ажилтны хувьд тогтвор суурьшилтай ажиллах, ур чадварт суурилсан цалин, урамшууллын механизмыг бүрдүүлэх эхлэл болж өглөө.
-ШУА-ийн ээлжит их чуулганыг ирэх сарын 8-ны өдөр хийх юм байна. Тус чуулганаар юу хэлэлцдэг вэ?
-Их чуулган жилд хоёр удаа болдог. Оны эхэнд тайлангаа хэлэлцдэг. Харин оны сүүлийн их чуулганаар ШУА-ийн гишүүдийг сонгодог. Энэ жилийн хувьд есөн эрдэмтэн нэр дэвшсэн байна. Эдгээр нэр дэвшсэн эрдэмтдийн бүтээлийг их чуулганаар оролцуулж, хэлэлцсэний үндсэн дээр сонгоно.
-Манай улсын шинжлэх ухааны хөгжил дэлхийд ямраар үнэлэгддэг юм бэ?
-Энэ нь маш харьцангуй ойлголт л доо. Нэг эрдэмтний бүтээлийн тоогоор үнэлдэг. Монгол Улсын хэмжээнд олон улсын өндөр Импакт фактор сэтгүүлд 600-аад өгүүлэл гарч байна. Үүний 150 нь академиас, мөн тэр хэмжээгээр МУИС-аас, үлдсэн нь бусад байгууллагаас гардаг. Энэ нь нэг үнэлэх шалгуур болно. Нөгөөтээгүүр, Азид дунджаар нэг сая хүнд 1500 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтан ногдох ёстой. Гэвч манай улсад маш бага байна. Бүтээлийн тухайд жигд явж байсан боловч Ковид-19 халдварын нөхцөл байдлын улмаас сүүлийн хоёр жил төсөв хумигдаж, зарим төслүүд зарцаагдсанаас үүдэж бага зэрэг өөрчлөлт гарч магадгүй. Манай археологийн, палеонтологийн судалгаа бол дэлхийн түвшнээс дээгүүр явж байгаа.
Одон орон геофизикийн судалгаа ч мөн сайн явдаг учир гаднын улс орнууд хамтарч ажиллах сонирхол их байдаг. Байгалийн ухааны судалгаа нь дэлхийн түвшинд явах амаргүй. Дэлхийн түвшинд явуулахын тулд маш их хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай. Жишээлбэл, манайхтай хүн ам нь ойролцоо Израил, Австри улс 10 тэрбум доллар шинжлэх ухаандаа зарцуулж байхад манай улс 20 сая доллар зарцуулж байна. Энэ утгаараа манай байгалийн ухаан, техникийн шинжлэх ухаан томоохон орны шинжлэх ухаантай өрсөлдөөд байна гэж хэлж чадахгүй. Харин нийгмийн ухааны судалгааг харьцуулах боломжгүй учир харьцуулж хэлэхэд хэцүү. Гэхдээ харьцангуй сайн явж байгаа.
-Шинжлэх ухааны академи олон улсын шинжлэх ухааны байгууллагатай хэрхэн хамтарч ажиллаж байна вэ?
-Манай ШУА дэлхийн 30 гаруй орны 100-аад байгууллагатай хамтран ажилладаг. Аливаа асуудлыг шийдэхэд нэг улс, нэг байгууллага хүчин мөхсөддөг. Учир нь асуудал нь томоохон хэмжээний болчихсон. Жишээлбэл, дэлхийн дулаарал, цаг уурын өөрчлөлт, байгалийн бохирдол, ковид-19-ийн халдвар гэх мэт. Олон улсын хамтын ажиллагаа сайн явж байгаа. Харин бид дотоодын хамтын ажиллагаагаа илүү сайжруулах шаардлагатай байна. Хамтын ажиллагаатай байснаар бие биеийнхээ сул талыг нөхөж, хурдан хугацаанд хөгжих боломжтой.
-Өнөөдөр дэлхий дээр ямар шинжлэх ухааныг хамгийн их дэмжиж байна, манайх яг алийг нь сонгож илүү анхаарах хэрэгтэй вэ?
-Энэ асуултад хариулахад амархан биш. Дэлхий нийтдээ “Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал” хэмээн ярьж байна шүү дээ. Энэ хувьсгалын үед бүх хот, үйлдвэр тоон технологийн шилжилт хийж байна. Бүх юм ухаалаг болсноор бүгдийг хянана гэсэн үг. Бүгдийг хянахын тулд их өгөгдөл гэгчийг гаргаж авах шаардлага тулгарна. Их өгөгдөл дээр хүн ажиллахад хэцүү учир хиймэл оюун ухаан ажиллаж эхэлнэ. Ухаалаг хот болно гэдэг чинь бүх асуудал тооцоон дээр суурилж явагдана гэсэн үг.
Тодруулбал, ингэж тооцоон дээр ажиллаж чадвал түгжрэл ор мөргүй алга болох юм. Мөн хотын дэд бүтэц гээд бүх юмыг удирддаг болно. Цаашилбал, температур ихтэй байрны дулааныг сэрүүн байгаа байр руу хиймэл оюун ухааны тусламжтайгаар шилжүүлдэг болно. Бид дэлхий нийтийн хөгжлийг дагах хэрэгтэй ч нөгөө талдаа Монгол Улсын онцлогт нийцсэн байх ёстой. Сүүлийн үед “Эд юмсын интернэт” гэж яригдах болсон. Энэ нь гадаад орчинтой харьцах, хоорондоо харилцан үйлчлэхэд зориулагдсан радио давтамжийн таниулах хэрэгсэл бүхий эд, биет зүйлсээс бүрдсэн, мэдээллийн сүлжээний шинэ төрөл юм. Үүнийг гаргаж авахын тулд маш их зэс хэрэг болно. Зэс нь манайд байгаа учраас чипийг гарган авч суурилуулснаар бид “Эд юмсын интернэт”-тэй болох бүрэн боломж байна. Энэ тал руу илүү анхаарах нь зүйтэй. Эрдэмтдийн зүгээс судалгаа явуулж байгаа.
-Мэдлэгээ хэрэглээ, бүтээгдэхүүн болгоход юу хамгийн их шаардлагатай байна?
-Аливаа эрдэмтний мэдлэг зах зээлд хүрэхэд амаргүй байна. Мэдлэг зах зээлд хүрэх хүртэл “үхлийн хөндий” шиг замыг даван туулдаг. Олон улсын жишгээр 100 санаа нэг л бүтээгдэхүүн болдог. Үндсэндээ 99 нь амжилтгүй гэсэн үг. Эрдэмтний бүтээлийг зах зээлд хүргэхэд хууль, эрх зүйн байдлаас эхлээд тусламжууд хэрэгтэй байдаг. Бүтээгдэхүүнийг зах зээлд амжилттай нийлүүлдэг болгохын тулд ШУА-ийн технологийн инкубаторыг нээсэн. Ингэснээр бүтээгдэхүүнийг сурталчлах, банк санхүү, оюуны өмчийн гэх мэт асуудлуудыг шийдээд явж байгаа. Одоогоор энэ төрлийн мэргэжилтэн буюу энтрепренерээр 20 хүн бэлтгэгдсэн. Цаашдаа энтрепренерийг илүү олноор бэлтгэж, хөдөө орон нутгуудаар цар хүрээгээ тэлэн ажиллах зорилготой байна. Энтрепренерийн төлөөллөөс нэрлэ гэвэл “Монос” группийн ерөнхийлөгч Л.Хүрэлбаатар юм.
-Таныг анх шинжлэх ухааны салбарт ажиллахаар ирэхэд нөхцөл байдал ямар байсан бэ. Өнгөрсөн хугацаанд энэ салбар хэрхэн өөрчлөгдөж шинэчлэгдсэн бол?
-Би анх 1993 онд энэ салбарт ирж байсан. Түүнээс хойш бол өдөр, шөнө шиг ялгаатай болсон. Жишээлбэл, намайг анх ирэхэд ганцхан компьютер, ганцхан мэйл хаягтай байлаа шүү дээ. Бүх хүний мэйл ганцхан хаяг дээр ирж харилцдаг байсан. Одоо бол дэд бүтэц, интернэт тал дээр “супер” урагшилсан.
Мөн шинжлэх ухааны тоног төхөөрөмж сайжирч байна. Анх намайг ажилд орж байхад 4000 төгрөгийн цалинтай, тэр нь долоо ч хонохгүй дуусдаг байсан. Харин одоо бол цалин нэг сая төгрөгөөс дээш байна. Энэ хоёр үеийн ялгаа нь тэр үед шинжлэх ухааны хүрээлэнд орох гэсэн хүсэлтэй хүмүүс олон байсан бол одоо хувийн хэвшил рүү хошуурдаг болж. Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт шинжлэх ухаан, технологид зарцуулах улсын төсвийн зардлын хэмжээг дөрөв дахин нэмэгдүүлэх зорилтыг хэрэгжүүлэх хүрээнд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн цогцолбор зэрэг томоохон бүтээн байгуулалтууд хийгдэж байгаа нь манай салбарынхны итгэл найдварыг төрүүлж, урам зоригийг сэргээж байна.
-Танай салбарт жилд хэчнээн тэрбум төгрөг төсөвлөгдөж, хэрхэн зарцуулагддаг вэ?
-Шинжлэх ухааны салбарт 50 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулагдаж байна. Энэ нь олон улсын тооцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 0.16 хувийг зарцуулж буй. Мөн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтын мөнгө нэмэгддэг. Цаашдаа хувийн хэвшлийг нэмэгдүүлэх, тогтвортой байлгах тал дээр эрдэмтдийнхээ санал санаачилгыг нэмэгдүүлж ажиллана.
-Энэ жилийн төсвийн төслийн таамаглал хэдэн төгрөг байснаас хэдэн төгрөг болж батлагдав?
-Энэ жилийн төсвийн дүн хараахан ирээгүй байна. Ерөнхийдөө 2021 оныхтой ойролцоо байна байх.
-Та бүхний санал зөвлөмжийг Засгийн газраас хэрхэн хүлээн авч байна вэ?
-Эрдэмтэд дуу хоолойгоо өргөхдөө хурал, зөвлөгөөн зохион байгуулж тэндээс гарсан санал, зөвлөмжийг Засгийн газрын ордон руу Боловсрол, шинжлэх ухааны яамаараа дамжуулж хүргүүлдэг. Монгол Улсын Засгийн газраас Шинжлэх ухаан технологийг хөгжүүлэх тэргүүлэх чиглэл, цөм технологийг тодорхойлох журам, Технологи дамжуулах төв, эсхүл дундын оффист гишүүнчлэлээр бүртгүүлсэн гарааны компани болон программ хангамжийн үйлдвэрлэл, хөгжүүлэлтийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжийг төрөөс татварын бодлогоор дэмжих журам гаргасан. Мөн Эрдэм шинжилгээний байгууллагын үндсэн чиглэлийг санхүүжүүлэх журам зэрэг салбарыг бүхэлд нь идэвхжүүлэхэд чиглэсэн хэд хэдэн чухал шийдвэр гаргасан байна.
-Шинжлэх ухааны салбарын төсвийн ерөнхийлөн захирагч нь Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд байдаг. Сайдтайгаа та бүхэн хэрхэн хамтарч ажиллаж байна вэ?
-Манай салбарын сайд маань аливаа санал санаачилгыг нааштай хүлээн авч, идэвхтэй байдаг. Бараг сайд нь эрдэм шинжилгээний ажилтнаасаа идэвхтэй байгаа гээд хэлэхэд болно. Хамтын ажиллагаа ч сайжирсан. Хуучин бол хэлээд ч нэмэргүй гэдэг байдалтай байсан. Шинжлэх ухааны салбарын үр дүн удаан хугацаанд гардаг ч одоо үр дүн нь харагдаж эхэлсэн байна.
-Тэтгэвэрт гарсан ч хүрээлэндээ ажиллаж залуу хойч үедээ мэдлэг, туршлагаа өвлүүлэх боломж олгодог нь танай салбарын давуу тал санагддаг?
-Мэдлэг тэтгэвэрт гардаггүй гэдэг утгаар ахмад эрдэмтэд мэдлэг, чадвар, туршлага өндөр байдаг. Гэвч Төрийн албаны тухай хуулиараа 60 нас хүрээд тэтгэвэрт гаргадаг учир тэр хүмүүсийн эрдэм, мэдлэгийг хангалттай ашиглаж чадахгүй байна. Хэдийгээр залуучуудын маань мэдлэг сайн ч гэсэн туршлага нь хангалтгүй байдаг. Тиймээс гэрээ байгуулаад ажиллуулж болох ч бидний хувьд 65 нас хүртэл нь ажиллуулах хүсэлтэй байгаа.
-“Агаар, орчны бохирдлыг шинжлэх ухаанчаар шийдвэрлэж, бохирдлын түвшинг байгальд халгүй эко технологиор бууруулахгүй бол магадгүй КОВИД-19-өөс ч аюултай байдал үүсэхийг үгүйсгэхгүй юм” гэж та илтгэлдээ дурдаж байсан. Агаарын бохирдлыг хэрхэн бууруулах тал дээр ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?
-Сайжруулсан шахмал түлш хэрэглээд хоёр, гурван жилийн хугацаа өнгөрлөө. Үүнээс хойш агаарын бохирдлыг бууруулах тал дээр дорвитой хийсэн ажил байхгүй. Түлшний чанар сайжруулах тал дээр эрдэмтэд ажиллаж байгаа хэдий ч тодорхой ахиц харагдахгүй байна. Ковид-19 халдвараас үүсэх нөхцөл байдал ямар аюултай болохыг бүгд мэддэг боллоо шүү дээ. Харин уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлын хажууд ковид-19 бол маш жижигхэн. Сүүлийн үед үйлдвэрийн бохирдлын асуудал бас нэг тулгамдаж буй асуудлын нэг болоод байна.
Тиймээс Эрдэнэт хотын цэвэрлэх байгууламжийн хуримтлагдсан лагийг гурван жилийн хугацаанд бүрэн боловсруулж дуусгасан. Энэ ажлын хүрээнд нийт 50 мянган м.куб лагийг гумины болон биологийн идэвхт бэлдмэл ашиглан үнэргүйжүүлж, халдваргүйжүүлэн боловсруулснаар техникийн нөхөн сэргээлтэд ашиглах стандартын шаардлагад нийцсэн 6000 м.куб биобордоог Биологийн хүрээлэнгийн дэргэдэх “Гарааны Био-Увидас” ХХК болон Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн дэргэдэх “Гарааны Уужим булган” ХХК-тай хамтран үйлдвэрлэлээ.
-Нүүрснээс нэмүү өртөг олох ямар боломж байна?
-Олон жил нүүрснээс шингэн түлш гарган авах тухай ярилаа. Харин одоо Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутагт газрын тос боловсруулах үйлдвэр баригдаж байна. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орсноор дизель, бензинийг гаднаас авах хамаарал буурна. Ингэснээр гадагшаа урсдаг нэг тэрбум доллар дотооддоо үлдэнэ гэсэн үг. Үүнээс гадна нефть 100 хувь дизель, бензин болчихдоггүй. Хатуу үлдэгдэл гардаг учир үүнийг хар зам тавихад хэрэглэх боломжтой хэмээн үзэж байгаа. Нүүрсийг бид цаашдаа химийн аж үйлдвэрийн чиглэлээр ашиглах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Бид ямар ч бүтээгдэхүүн хийсэн гаднаас хамааралтай байдаг. Нүүрсэн дээр суурилсан аж үйлдвэр маш их хөрөнгө мөнгө шаардагддаг. Нөгөө талдаа дэлхийн дулааралтай байгаа учир CO2-ийг шийдэж өгөх шаардлагатай болно. Харин манайд батарей хийж зах зээлд нийлүүлэх нь маш ирээдүйтэй. Батарейг хийдэг гол холбогч эдийг нүүрснээс гаргаж авдаг юм.
-Түлш дэх хүхрийн хэмжээг мөн оны өмнөх үетэй харьцуулахад хоёр хувиар бууруулсан талаар “Таван толгой түлш” ХХК-ийн IV үйлдвэрийн дарга Ж.Батбилэг хэлж байна лээ?
-Ухаа худгийн мидлингийг ашиглаж сайжруулсан шахмал түлш гарган авдаг. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд “Тавантолгой түлш” ХХК хүхэр баригч түүхий эдийг хольж байгаа юм билээ. Харьцангуй энгийн технологитой учир хүхрийн хэмжээг барьж чадаж байгаа гэж найдаж байна.
-Шинжлэх ухааны академийн нийт 16 хүрээлэнгийн эрдэмтдийн энэ жилийн хийсэн онцлох судалгааны ажлуудаас дурдахгүй юу?
-Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэн тус бүрийн дотоод, гадаад хамтын харилцаа өргөжин тэлж, судалгаа хөгжүүлэлтийн ажил далайцтай өрнөн эрдэм судлалын олон арван томоохон бүтээлийг эрдэм судлалын эргэлтэд оруулж, нийтийн хүртээл болголоо. Эдгээр 16 хүрээлэнгийн судалгаа тус бүр үнэтэй цэнтэй. Онцолж дурдвал, археологичдын хувьд олон улсын түрэг судлалын академитай хамтран Архангай аймгийн Хашаат сумын Номгоны хөндийд археологийн малтлага судалгаа хийж, Түрэгийн Кутлук Элтэрис хааны тахилын онгон цогцолборыг нээн илрүүлсэн.
Биологичид, “Тавантолгой төмөр зам” ХХК-ийн захиалгаар шинээр баригдах “Богдхан” төмөр замын трасс дагуу зэрлэг хөхтөн амьтдын шилжилт хөдөлгөөн, гарц гармын байршлыг тогтоох судалгаа хийж, цагаан зээр, халиун буга зэрэг амьтдын тархац, байршлын мэдээлэлд үндэслэн хамгийн бага өртөгтэй нүүдлийн коридор замуудыг зураглан боловсруулж, трассын дагууд нийт есөн цэгт зэрлэг амьтдад ээлтэй стандарт бүхий гарц байгуулах зөвлөмж хүргүүлэн ажиллав. Газар зүйчид “Монгол Улсын үндэсний атлас 2022” бүтээлээ шинэчлэн гаргалаа.
Уг бүтээл нь 30 гаруй байгууллагын 140 гаруй хүний хүч хөдөлмөрөөр монгол орны газар зүй, байгаль орчин, байгалийн нөөц, нөхцөл, хүн ам, нийгэм, түүх, соёл, эдийн засгийн холбогдолтой нийт 246 сэдэвчилсэн зураг бүхий олон талт мэдээллийг агуулсан шинжлэх ухааны лавлагаа, мэдээллийн эх сурвалжийг монгол, англи хадмал орчуулгатайгаар бүтсэн байдаг. Математикчид, 16 орны 100 гаруй эрдэмтэн судлаачид оролцсон “Оновчлол, симуляци, оновчтой удирдлага-2022” сэдэвт долоо дахь удаагийн олон улсын хурлыг зохион байгуулж, шилдэг илтгэлүүдээс бүтсэн номыг “Springer” хэвлэлийн газарт хэвлүүлэхээр болов. Физикчид, МУИС, БНСУ-ын Инчеоны Их Сургууль, АНУ-ын Теннесийн Их Сургууль болон Оак Рийж дэх Үндэсний Лабораторийн хамтарсан Тооцооллын үндэсний хүрээлэнд ажиллаж буй монгол физикч эрдэмтэдтэй хамтран АНУ-ын Засгийн газраас санхүүжүүлдэг Naval Research Global Foundation төслийн сонгон шалгаруулалтад анх удаа шалгарч 500 мянга орчим долларын санхүүжилт авахаар боллоо. Химичид, “Шинэ сэргэлтийн бодлогo”-ын хүрээнд уул уурхай-металлурги химийн үйлдвэрлэлийн цогцолборт байгуулагдах зэс хайлуулах үйлдвэрээс гарах хүхрийн хүчлийг ашиглах боломжийг судлан, улмаар фосфатын хүдрийг хүхрийн хүчлээр боловсруулан олон улсын стандартын шаардлага хангасан энгийн болон давхар суперфосфатын бордоо, моно-аммонийн фосфат (MAP), ди-аммонийн фосфатын (DAP) холимог бордоо, фосфорын хүчил гарган авах технологиудыг боловсрууллаа. Энэ мэтчилэн дээр дурдаагүй олон хүрээлэнгийн ажлууд бий.
Эх сурвалж: ШУА
Сэтгэгдэл