Тод индэр
УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан Ахмадын үндэсний чуулганыг нээж үг хэллээ
Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалангийн ивээл дор зохион байгуулагдаж буй Ахмадын үндэсний чуулган өнөөдөр (2025.01.08) Төрийн ордонд болж байна. Улсын Их Хурал, Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Монголын ахмадын холбоо хамтран зохион байгуулж буй үндэсний чуулганыг Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан нээж үг хэлэв.
Эх орныхоо өнцөг булан бүрээс мянга мянган нөхдөө төлөөлөн энэ танхимд хүрэлцэн ирсэн эрхэм хүндэт ахмадууд Та бүхэндээ энэ өдрийн мэндийг хүргэж, эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.
Та бүхэндээ айлчлан ирсэн шинэ оны мэндийг дэвшүүлж, 2025 ондоо эрүүл энх, аз жаргалаар дүүрэн байхыг Улсын Их Хурлын нийт гишүүдийн нэрийн өмнөөс хүсэн ерөөж мэндчилж байна.
Ахмадууд хэзээний эртэч, ажил хэрэгч зангаараа энэ удаагийн Үндэсний чуулганаа оны эхэнд хийх саналаа ирүүлснийг Улсын Их Хурлын даргын зөвлөл баяртай хүлээн авч, дэмжсэнээр Та бид өнөөдөр энэхүү танхимд чуулж байна.
2025 онд Монголын парламент болон Засгийн газрын хувьд эрх зүйн төгөлдөршил, эрүүл монгол хүн, мега төслийн бүтээн байгуулалт, алдагдалгүй төсөв зэрэг алсдаа үр өгөөжөө өгөх амбицтай томоохон зорилтыг дэвшүүлсэн. Тэр хэмжээгээр Та биднээс зүтгэл чармайлт, бас тэвчээр хүлээлт шаардах их сорилтын жил байх болно.
Иймд эх орныхоо XX зууны их бүтээн байгуулалт, 1990 ээд оны нийгэм, эдийн засгийн шилжилт, зах зээлийн үеийн баяр жаргал, бэрхшээл сорилтыг биеэрээ туулж яваа ахмадууд Та бүхний нийгмийн оролцоо, дуу хоолой, санал санаачилга, бүтээлч хөдөлмөр урьдын адил чухал хэвээр байна.
Тийм учраас энэ удаагийн Үндэсний чуулган ахмадуудын нийгмийн асуудлын зэрэгцээ ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлт, нийгмийн олон талт оролцооны талаар түлхүү хэлэлцэнэ гэж итгэж байна. Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хууль анхлан батлагдснаас хойш 20 жил, мөн Ахмад настны тухай хуульд өнгөрсөн онд оруулсан шинэчилсэн найруулгын хэм хэмжээний томоохон нэмэлт, өөрчлөлтүүд хэрэгжиж эхлэх цаг хугацаатай энэ чуулган давхцаж байгаагаараа онцлог юм.
Чуулганы зочид, төлөөлөгчид өө
Аль ч цаг үе, аль ч нийгэмд ахмад үеийнхний нийгмийн үүрэг оролцоо нэн чухал байсан, байсаар ч байх болно. “Ахмадын сургаал алт, өвгөдийн эрдэм өв” хэмээн хэлэлцдэг монгол ухаан үүнийг нотолж байна. Ахмад үеийнхэнд амьдралын туршлага хэмээх нийгмийн үнэт капитал буюу баялаг нөөц бий. Ахмадын туршлага бол тэдний туулж өнгөрүүлсэн амьдралын ухаарал сургамж, ажил мэргэжлийн ур чадвар, амьдрах ухааны хуримтлал байдаг. 2023 оны байдлаар манай улсын нийт хүн амын 10.1 хувь буюу 385.3 мянга нь ахмад настан байна. Ахмадууд Та бүхний туршлага, мэдлэгийн хүч нөөцийг улс орныхоо хөгжилд хэрхэн үр өгөөжтэй ашиглах нь аливаа улс орны Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааны тогтвортой хөгжлийн нэг үзүүлэлт, нэгэн шалгуур болж байна.
Дэлхий нийтэд ч сүүлийн жилүүдэд төрөлт буурч, дундаж наслалт нэмэгдэж, үүний улмаас ажиллах хүчний хомсдол, тэтгэврийн сангийн хямрал, эдийн засгийн хүндрэлтэй асуудал тулгарч байна. Энэ бүхэн манайд ч тулгамдсан асуудал болж байна. Үүнийг даван туулахын тулд улс орон бүр өөрийн өөрийн арга барилаар тодорхой бодлого хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд үүнд ахмад настны эрхийг хамгаалах, эрүүл, идэвхтэй насжилт руу чиглэсэн байнгын сургалтад хамруулах, технологид суралцуулах, эрүүл мэнд, халамж, нийгмийн даатгалын системийн тогтолцоонд шинэчлэлт хийх, асаргаа сувилгаа, сэргээн засал болон ахмадын тусламж үйлчилгээнд шинэ технологи нэвтрүүлэх зэрэг шинэлэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж, ажиллаж байна. Бид ч мөн адил цаг алдалгүй зөв зохистой бодлого барьж ажиллах ёстой.
Иймд ахмад настны нийгмийн асуудлыг өнөөгийн байдал, ирээдүйн хандлагын үүднээс иж бүрэн, цогцоор нь харж шийдэх зорилгоор дараах 5 чиглэлд нэн түрүүнд анхаарч ажиллах шаардлагатай.
Нэгдүгээрт, эрүүл мэнд. Энэ нь хүн бүрд нэн чухал, тэр дундаа, ахмад настны эрүүл мэндийн асуудал нийгмийн бодлого, халамж, үйлчилгээний нэг гол чиглэл байх ёстой. Ахмад үеийнхэн маань улс орон, өрх гэрийнхээ өнөөгийн амьдралыг бий болгохын төлөө залуу нас, эрүүл мэндээ зориулсан бас золиосолсон хүмүүс юм. Одоо тэдэнд анхаарал халамж, асаргаа сувилгаа нэн чухал. Ахмадууд эрүүл мэндийн бүх төрлийн тусламж, үйлчилгээг авах онцгой, бүрэн эрхтэй.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Эрүүл Монгол” хөтөлбөрийн хүрээнд үндэсний хэмжээнд ахмад настны эрүүл мэндийн цогц үнэлгээ хийж, тэднийг урьчилан сэргийлэлт, эрт илрүүлэгт хамруулах замаар эмнэлгийн яаралтай тусламж, сэргээн засалт, асрахуй сувилахуйн болон эрүүл мэндийн бүх төрлийн үйлчилгээг олон улсын жишиг, орчин үеийн шаардлагын түвшинд хүргэх нь нэн тэргүүний зорилт болж байна. Энэ бүхэнд чиг үүргийн яамд болон холбогдох бүх шатны байгууллага, албан тушаалтан хуулиар хүлээсэн үүргээ ягштал биелүүлж ажиллахыг анхааруулъя.
Хоёрдугаарт, ахмад настны тэтгэвэр, тэтгэмжийн асуудал. Энэ талаар Улсын Их Хурал, Засгийн газраас өнгөрсөн хугацаанд боломж бололцоондоо нийцүүлсэн шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. 2016 оноос өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд хувь тэнцүүлсэн болон тэтгэврийн доод хэмжээг 3 дахин нэмэгдүүлсэн бөгөөд ингэснээр дундаж тэтгэврийн хэмжээ 2016 онд 285.2 мянган төгрөг байсан бол 2025 оны 01 сарын 01-ний өдрийн байдлаар 848.0 мянган төгрөг болсон. Тэтгэвэр авах хүний тоо 2016 онд 376.5 мянга байсан бол 2024 оны байдлаар 499.2 мянга буюу бараг хагас саяд хүрчээ. Үүнийг дагаад тэтгэвэрт зарцуулах хөрөнгийн хэмжээ нэмэгдсэн бөгөөд 2025 онд 5.4 их наяд төгрөгийг төсөвлөж баталсан. Энэ онд инфляцын түвшинтэй холбогдуулж тэтгэврийг 6 хувь нэмсэн. Энэ бодлогыг цаашид тууштай, баримталж, хэрэгжүүлэх болно. Ингэснээр ахмад настны авч буй тэтгэврийн худалдан авах чадвар буурахгүй байх нөхцөл боломж бүрдэж байгаа төдийгүй инфляцын түвшинтэй уялдаж тэтгэвэр нэмэгдэж байх тогтолцоонд шилжиж байгаа юм.
Гуравдугаарт, ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлт. Статистикийн мэдээллээр манай орны хөдөлмөрийн насны иргэд ба ахмад настны тооны харьцаа одоогоор 10:1 байна. 2040 он гэхэд 4:1 болж, ажиллах хүчний насжилт эрчимтэйгээр нэмэгдэхээр байна. Хэдийгээр ахмадууд маань нийгмийн амьдралын бүхий л салбарт хөдөлмөр эрхэлж байгаад тэтгэврийн насанд хүрч, гавьяаны амралтаа эдэлж байгаа ч тэдэнд хөдөлмөрлөх чадамж бололцоо, хүсэл эрмэлзэл их байгаа.
2024 оны байдлаар 55-69 насны эмэгтэй 203.779, 60-69 насны эрэгтэй 83.336 байна. Тэдний ихэнх нь хөдөлмөрийн чадвартай, ажлын туршлагатай. Хөдөлмөрийн зах зээлд хүний нөөцийн хомсдол үүссэн энэ цаг үед Та бүхний маань хувь нэмэр нэн чухал юм. Судалгаагаар 87.8 мянга буюу нийт ахмад настны 22.8 хувь нь хөдөлмөр эрхэлж байгаа гэдэг мэдээлэл байна.
“Халамжаас хөдөлмөрт” гэсэн бодлогын хүрээнд ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хууль эрх зүйн орчин үндсэндээ бүрдсэн. Энэ оноос хэрэгжиж эхэлж байгаа Ахмадын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн үзэл санаа үндсэндээ тэдний хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжихэд чиглэсэн. Одоо харин хуулиа хэрэгжүүлэхэд хаана хаанаа хүчин чармайлт гаргах ёстой. Төр хувийн хэвшлийн бүх байгууллага хуулиар хүлээсэн үүрэгтэй гэдгийг ч сануулж хэлье. Ахмадууд өөрсдөө ч дангаараа болон хамтрах, хорших хэлбэрээр шинээр ажлын байр болон ажиллах боломж бүрэн нээлттэй байна.
Ингэж ажиллаж сайн туршлага, үлгэрлэл, манлайлал үзүүлж байгаа олон ахмадууд байгаа. Тэдэндээ энэ индрээс чин сэтгэлийн талархал дэвшүүлье.
Дөрөвдүгээрт, ахмад настны хөгжил, идэвхтэй амьдрал. Шинжлэх ухаан, технологийн эрчимтэй өөрчлөлт бүхий шинэ цаг үе нь ахмадын амьдрал, хөгжил, аж төрөх ёсыг шинэчилж байна. Нийгэмд хүүхэд, залуусын шинэ үе ирж байдгаачлан ахмадын шинэ үе ирж байна. Насан туршийн суралцахуй, эрүүл идэвхтэй амьдралын хэв маяг нь шинэ үеийн ахмадуудын нийтлэг дүр төрх болж байна. Манай ахмадууд ч энэ жишгийг дагаж амьдралын хэв маягаа өөрчилж байна.
Өөрийн хүсэл, сонирхол, ур чадварт тохирсон ажил төрөл эрхлэх, шинэ ур чадварт суралцах, шинэ технологи эзэмших болон эрүүл хооллолт, идэвхтэй хөдөлгөөн, сэтгэл зүй ба амирхахуйн дасгал бясалгал, спортын санаачилга, биеийн тамирын хөдөлгөөнүүдэд хамрагдах нь ахмад настны хөгжил, тэдний эрүүл насжилт, идэвхтэй амьдралын үндсэн нөхцөл юм.
Тавдугаарт, ахмадын эрхийг хамгаалах тэдний нийгмийн оролцоог дэмжих нь ахмад настны талаар баримтлах бодлогын нэг анхаарах чиглэл байх болно. Хуулийн энэ зарчмыг аливаа иргэн, асран хамгаалагч, аж ахуйн нэгж, төрийн бүх шатны байгууллага, албан тушаалтан хэн боловч хэрэгжүүлж байх үүрэгтэй. Бидний амьдрал, ахуйд ахмад настны эсрэг нийгмийн хүчирхийлэл янз бүрийн хэлбэрээр гарсаар байгаа нь сэтгэл түгшээсэн асуудлын нэг болоод байна. Ахмад настны тэтгэвэр тэтгэмжийг өөрт нь зориулахгүй байх, тэдний эд хөрөнгө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхэд нь халдах, улмаар эрүүл мэнд, бие махбод, сэтгэл санаанд нь гэм хор учруулах, учруулахаар заналхийлсэн үйлдлүүд нь хүний эрхийн ноцтой зөрчлүүд мөн. Иймд холбогдох байгууллагууд онцгой анхааралдаа авч, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс энэ тухай тайлангаа ирэх жилүүдэд Улсын Их Хуралд танилцуулбал зохино.
Эрх нь хангагдсан ахмадууд нийгмийн дунд идэвхтэй амьдрах боломж бүрдсэнээр тэдний нийгмийн оролцоо аяндаа өргөжих юм.
Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан олон хөтөлбөр, зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд Монголын нийт ахмадуудын нийгмийн оролцоо нэн чухал. Манай парламентын насаар ахмад гишүүн Д.Рэгдэл гуайгаар ахлуулсан “Ахмад настны оролцоог дэмжих” бүлэг байгуулагдан ажиллаж байгааг дуулгахад мөн таатай байна. Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Рэгдэлд амжилт хүсье. Оролцоог нь нийтээрээ дэмжье, урамшуулъя. Хамтдаа иргэндээ ээлтэй, шинэ нийгмийг байгуулж ажиллахыг бүх иргэдэдээ уриалъя.
Чуулганы зочид оо,
Ахмад настны нийгмийн асуудлаарх дээр дурдсан бодлого, зорилтыг хэрэгжүүлэхэд бүх шатандаа хүчин чармайлт гаргаж, үйл ажиллагаагаа нэгтгэж, эрчимжүүлж, үр дүн гаргах нь чухал байна.
Үүний төлөө Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ дагуу Ахмад настны тухай хуулийн биелэлтийг улс орон даяар зохион байгуулж, хангаж ажиллахыг Засгийн газраас шаардах төдийгүй хууль, бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах үүргээ хэрэгжүүлж ажиллахыг ямагт хичээж ажиллана.
Өргөтгөсөн бүрэлдэхүүнтэй, ахмадын төлөөлтэй манай парламент хүн төвтэй хуулийн үзэл баримтлалын хүрээнд Ахмад настны тухай болон түүнтэй холбогдох бусад хууль, журмуудын зохицуулалтыг иж бүрнээр боловсронгуй болгох чиглэлээр санаачилгатай ажиллах болно.
Энэ цаг үед мөн ахмад настны нийтлэг эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг улсын хэмжээнд төлөөлөх үүрэг бүхий ахмадын байгууллагын үйл ажиллагаа ч шинэчлэгдэх шаардлагатай.
Ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, орлогын баталгааг хангах, идэвхтэй насжилтыг дэмжих, оролцоонд суурилсан ахмад настны цогц тусламж, үйлчилгээг хөгжүүлэх, тэдний эсрэг, нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зүйн хүчирхийллийг гаргуулахгүй, газар авхуулахгүй байх чиглэлээр бүх шатны төв орон нутгийн байгууллага, иргэн аж ахуйн нэгж, төрийн бус байгууллагатай хамтран ажиллах шинэ эрэл хайгуул нэн чухал юм.
Ахмадын холбоод маань харилцан сайн туршлагаа солилцож, улсын хэмжээнд түгээн дэлгэрүүлэхэд хамтран ажиллаж, хууль, журмын хэрэгжилт практикт хэрхэн бууж байгаа талаар тухай бүр мэдээ, мэдээллээр хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалыг хангаж, байнгын хяналт тавьж ажиллахыг уриалж байна.
Энэхүү чуулганаас 2023 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн ивээл дор болсон “Шинэ сэргэлт: Ахмадын оролцоо” сэдэвт чуулганы үр дүнгээ хэлэлцээд цаашид бид хэрхэн хамтран ажиллах, ямар арга барилыг нэвтрүүлэх талаар үнэтэй санал, зөвлөмж гарах болно гэсэн хүлээлттэй байна.
Өмнөх чуулганаас гаргасан зөвлөмжид тусгагдсан Улсын Их Хуралд хамаарах 5 арга хэмжээ үндсэндээ бүрэн биелсэн болохыг Та бүхэндээ дуулгахын ялдамд энэ чуулганаас гарах санал, зөвлөмжийг бүрэн дэмжиж, хэрэгжүүлж ажиллахаа илэрхийлье.
Ахмадуудынхаа зөвлөмж, дэмжлэг, нийгмийн оролцоотойгоор Та бид хамтдаа илүү тав тухтай, эрх тэгш, хүртээмжтэй нийгмийг цогцлооно гэдэгт итгэлтэй байна.
Эрхэм хүндэт ахмадууд, чуулганд оролцогч зочид, төлөөлөгчид Та бүхэндээ болон Монголынхоо нийт ахмадууддаа гарч байгаа шинэ он, ирж буй могой жилдээ эрүүл энх, эрч хүч, амжилт ололтоор дүүрэн байхыг ерөөж, чуулганы ажиллагаанд амжилт хүсье.
2025.01.08
Улаанбаатар хот
Эх орныхоо өнцөг булан бүрээс мянга мянган нөхдөө төлөөлөн энэ танхимд хүрэлцэн ирсэн эрхэм хүндэт ахмадууд Та бүхэндээ энэ өдрийн мэндийг хүргэж, эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.
Та бүхэндээ айлчлан ирсэн шинэ оны мэндийг дэвшүүлж, 2025 ондоо эрүүл энх, аз жаргалаар дүүрэн байхыг Улсын Их Хурлын нийт гишүүдийн нэрийн өмнөөс хүсэн ерөөж мэндчилж байна.
Ахмадууд хэзээний эртэч, ажил хэрэгч зангаараа энэ удаагийн Үндэсний чуулганаа оны эхэнд хийх саналаа ирүүлснийг Улсын Их Хурлын даргын зөвлөл баяртай хүлээн авч, дэмжсэнээр Та бид өнөөдөр энэхүү танхимд чуулж байна.
2025 онд Монголын парламент болон Засгийн газрын хувьд эрх зүйн төгөлдөршил, эрүүл монгол хүн, мега төслийн бүтээн байгуулалт, алдагдалгүй төсөв зэрэг алсдаа үр өгөөжөө өгөх амбицтай томоохон зорилтыг дэвшүүлсэн. Тэр хэмжээгээр Та биднээс зүтгэл чармайлт, бас тэвчээр хүлээлт шаардах их сорилтын жил байх болно.
Иймд эх орныхоо XX зууны их бүтээн байгуулалт, 1990 ээд оны нийгэм, эдийн засгийн шилжилт, зах зээлийн үеийн баяр жаргал, бэрхшээл сорилтыг биеэрээ туулж яваа ахмадууд Та бүхний нийгмийн оролцоо, дуу хоолой, санал санаачилга, бүтээлч хөдөлмөр урьдын адил чухал хэвээр байна.
Тийм учраас энэ удаагийн Үндэсний чуулган ахмадуудын нийгмийн асуудлын зэрэгцээ ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлт, нийгмийн олон талт оролцооны талаар түлхүү хэлэлцэнэ гэж итгэж байна. Ахмад настны нийгмийн хамгааллын тухай хууль анхлан батлагдснаас хойш 20 жил, мөн Ахмад настны тухай хуульд өнгөрсөн онд оруулсан шинэчилсэн найруулгын хэм хэмжээний томоохон нэмэлт, өөрчлөлтүүд хэрэгжиж эхлэх цаг хугацаатай энэ чуулган давхцаж байгаагаараа онцлог юм.
Чуулганы зочид, төлөөлөгчид өө
Аль ч цаг үе, аль ч нийгэмд ахмад үеийнхний нийгмийн үүрэг оролцоо нэн чухал байсан, байсаар ч байх болно. “Ахмадын сургаал алт, өвгөдийн эрдэм өв” хэмээн хэлэлцдэг монгол ухаан үүнийг нотолж байна. Ахмад үеийнхэнд амьдралын туршлага хэмээх нийгмийн үнэт капитал буюу баялаг нөөц бий. Ахмадын туршлага бол тэдний туулж өнгөрүүлсэн амьдралын ухаарал сургамж, ажил мэргэжлийн ур чадвар, амьдрах ухааны хуримтлал байдаг. 2023 оны байдлаар манай улсын нийт хүн амын 10.1 хувь буюу 385.3 мянга нь ахмад настан байна. Ахмадууд Та бүхний туршлага, мэдлэгийн хүч нөөцийг улс орныхоо хөгжилд хэрхэн үр өгөөжтэй ашиглах нь аливаа улс орны Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааны тогтвортой хөгжлийн нэг үзүүлэлт, нэгэн шалгуур болж байна.
Дэлхий нийтэд ч сүүлийн жилүүдэд төрөлт буурч, дундаж наслалт нэмэгдэж, үүний улмаас ажиллах хүчний хомсдол, тэтгэврийн сангийн хямрал, эдийн засгийн хүндрэлтэй асуудал тулгарч байна. Энэ бүхэн манайд ч тулгамдсан асуудал болж байна. Үүнийг даван туулахын тулд улс орон бүр өөрийн өөрийн арга барилаар тодорхой бодлого хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд үүнд ахмад настны эрхийг хамгаалах, эрүүл, идэвхтэй насжилт руу чиглэсэн байнгын сургалтад хамруулах, технологид суралцуулах, эрүүл мэнд, халамж, нийгмийн даатгалын системийн тогтолцоонд шинэчлэлт хийх, асаргаа сувилгаа, сэргээн засал болон ахмадын тусламж үйлчилгээнд шинэ технологи нэвтрүүлэх зэрэг шинэлэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж, ажиллаж байна. Бид ч мөн адил цаг алдалгүй зөв зохистой бодлого барьж ажиллах ёстой.
Иймд ахмад настны нийгмийн асуудлыг өнөөгийн байдал, ирээдүйн хандлагын үүднээс иж бүрэн, цогцоор нь харж шийдэх зорилгоор дараах 5 чиглэлд нэн түрүүнд анхаарч ажиллах шаардлагатай.
Нэгдүгээрт, эрүүл мэнд. Энэ нь хүн бүрд нэн чухал, тэр дундаа, ахмад настны эрүүл мэндийн асуудал нийгмийн бодлого, халамж, үйлчилгээний нэг гол чиглэл байх ёстой. Ахмад үеийнхэн маань улс орон, өрх гэрийнхээ өнөөгийн амьдралыг бий болгохын төлөө залуу нас, эрүүл мэндээ зориулсан бас золиосолсон хүмүүс юм. Одоо тэдэнд анхаарал халамж, асаргаа сувилгаа нэн чухал. Ахмадууд эрүүл мэндийн бүх төрлийн тусламж, үйлчилгээг авах онцгой, бүрэн эрхтэй.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Эрүүл Монгол” хөтөлбөрийн хүрээнд үндэсний хэмжээнд ахмад настны эрүүл мэндийн цогц үнэлгээ хийж, тэднийг урьчилан сэргийлэлт, эрт илрүүлэгт хамруулах замаар эмнэлгийн яаралтай тусламж, сэргээн засалт, асрахуй сувилахуйн болон эрүүл мэндийн бүх төрлийн үйлчилгээг олон улсын жишиг, орчин үеийн шаардлагын түвшинд хүргэх нь нэн тэргүүний зорилт болж байна. Энэ бүхэнд чиг үүргийн яамд болон холбогдох бүх шатны байгууллага, албан тушаалтан хуулиар хүлээсэн үүргээ ягштал биелүүлж ажиллахыг анхааруулъя.
Хоёрдугаарт, ахмад настны тэтгэвэр, тэтгэмжийн асуудал. Энэ талаар Улсын Их Хурал, Засгийн газраас өнгөрсөн хугацаанд боломж бололцоондоо нийцүүлсэн шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. 2016 оноос өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд хувь тэнцүүлсэн болон тэтгэврийн доод хэмжээг 3 дахин нэмэгдүүлсэн бөгөөд ингэснээр дундаж тэтгэврийн хэмжээ 2016 онд 285.2 мянган төгрөг байсан бол 2025 оны 01 сарын 01-ний өдрийн байдлаар 848.0 мянган төгрөг болсон. Тэтгэвэр авах хүний тоо 2016 онд 376.5 мянга байсан бол 2024 оны байдлаар 499.2 мянга буюу бараг хагас саяд хүрчээ. Үүнийг дагаад тэтгэвэрт зарцуулах хөрөнгийн хэмжээ нэмэгдсэн бөгөөд 2025 онд 5.4 их наяд төгрөгийг төсөвлөж баталсан. Энэ онд инфляцын түвшинтэй холбогдуулж тэтгэврийг 6 хувь нэмсэн. Энэ бодлогыг цаашид тууштай, баримталж, хэрэгжүүлэх болно. Ингэснээр ахмад настны авч буй тэтгэврийн худалдан авах чадвар буурахгүй байх нөхцөл боломж бүрдэж байгаа төдийгүй инфляцын түвшинтэй уялдаж тэтгэвэр нэмэгдэж байх тогтолцоонд шилжиж байгаа юм.
Гуравдугаарт, ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлт. Статистикийн мэдээллээр манай орны хөдөлмөрийн насны иргэд ба ахмад настны тооны харьцаа одоогоор 10:1 байна. 2040 он гэхэд 4:1 болж, ажиллах хүчний насжилт эрчимтэйгээр нэмэгдэхээр байна. Хэдийгээр ахмадууд маань нийгмийн амьдралын бүхий л салбарт хөдөлмөр эрхэлж байгаад тэтгэврийн насанд хүрч, гавьяаны амралтаа эдэлж байгаа ч тэдэнд хөдөлмөрлөх чадамж бололцоо, хүсэл эрмэлзэл их байгаа.
2024 оны байдлаар 55-69 насны эмэгтэй 203.779, 60-69 насны эрэгтэй 83.336 байна. Тэдний ихэнх нь хөдөлмөрийн чадвартай, ажлын туршлагатай. Хөдөлмөрийн зах зээлд хүний нөөцийн хомсдол үүссэн энэ цаг үед Та бүхний маань хувь нэмэр нэн чухал юм. Судалгаагаар 87.8 мянга буюу нийт ахмад настны 22.8 хувь нь хөдөлмөр эрхэлж байгаа гэдэг мэдээлэл байна.
“Халамжаас хөдөлмөрт” гэсэн бодлогын хүрээнд ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хууль эрх зүйн орчин үндсэндээ бүрдсэн. Энэ оноос хэрэгжиж эхэлж байгаа Ахмадын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн үзэл санаа үндсэндээ тэдний хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжихэд чиглэсэн. Одоо харин хуулиа хэрэгжүүлэхэд хаана хаанаа хүчин чармайлт гаргах ёстой. Төр хувийн хэвшлийн бүх байгууллага хуулиар хүлээсэн үүрэгтэй гэдгийг ч сануулж хэлье. Ахмадууд өөрсдөө ч дангаараа болон хамтрах, хорших хэлбэрээр шинээр ажлын байр болон ажиллах боломж бүрэн нээлттэй байна.
Ингэж ажиллаж сайн туршлага, үлгэрлэл, манлайлал үзүүлж байгаа олон ахмадууд байгаа. Тэдэндээ энэ индрээс чин сэтгэлийн талархал дэвшүүлье.
Дөрөвдүгээрт, ахмад настны хөгжил, идэвхтэй амьдрал. Шинжлэх ухаан, технологийн эрчимтэй өөрчлөлт бүхий шинэ цаг үе нь ахмадын амьдрал, хөгжил, аж төрөх ёсыг шинэчилж байна. Нийгэмд хүүхэд, залуусын шинэ үе ирж байдгаачлан ахмадын шинэ үе ирж байна. Насан туршийн суралцахуй, эрүүл идэвхтэй амьдралын хэв маяг нь шинэ үеийн ахмадуудын нийтлэг дүр төрх болж байна. Манай ахмадууд ч энэ жишгийг дагаж амьдралын хэв маягаа өөрчилж байна.
Өөрийн хүсэл, сонирхол, ур чадварт тохирсон ажил төрөл эрхлэх, шинэ ур чадварт суралцах, шинэ технологи эзэмших болон эрүүл хооллолт, идэвхтэй хөдөлгөөн, сэтгэл зүй ба амирхахуйн дасгал бясалгал, спортын санаачилга, биеийн тамирын хөдөлгөөнүүдэд хамрагдах нь ахмад настны хөгжил, тэдний эрүүл насжилт, идэвхтэй амьдралын үндсэн нөхцөл юм.
Тавдугаарт, ахмадын эрхийг хамгаалах тэдний нийгмийн оролцоог дэмжих нь ахмад настны талаар баримтлах бодлогын нэг анхаарах чиглэл байх болно. Хуулийн энэ зарчмыг аливаа иргэн, асран хамгаалагч, аж ахуйн нэгж, төрийн бүх шатны байгууллага, албан тушаалтан хэн боловч хэрэгжүүлж байх үүрэгтэй. Бидний амьдрал, ахуйд ахмад настны эсрэг нийгмийн хүчирхийлэл янз бүрийн хэлбэрээр гарсаар байгаа нь сэтгэл түгшээсэн асуудлын нэг болоод байна. Ахмад настны тэтгэвэр тэтгэмжийг өөрт нь зориулахгүй байх, тэдний эд хөрөнгө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхэд нь халдах, улмаар эрүүл мэнд, бие махбод, сэтгэл санаанд нь гэм хор учруулах, учруулахаар заналхийлсэн үйлдлүүд нь хүний эрхийн ноцтой зөрчлүүд мөн. Иймд холбогдох байгууллагууд онцгой анхааралдаа авч, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс энэ тухай тайлангаа ирэх жилүүдэд Улсын Их Хуралд танилцуулбал зохино.
Эрх нь хангагдсан ахмадууд нийгмийн дунд идэвхтэй амьдрах боломж бүрдсэнээр тэдний нийгмийн оролцоо аяндаа өргөжих юм.
Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан олон хөтөлбөр, зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд Монголын нийт ахмадуудын нийгмийн оролцоо нэн чухал. Манай парламентын насаар ахмад гишүүн Д.Рэгдэл гуайгаар ахлуулсан “Ахмад настны оролцоог дэмжих” бүлэг байгуулагдан ажиллаж байгааг дуулгахад мөн таатай байна. Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Рэгдэлд амжилт хүсье. Оролцоог нь нийтээрээ дэмжье, урамшуулъя. Хамтдаа иргэндээ ээлтэй, шинэ нийгмийг байгуулж ажиллахыг бүх иргэдэдээ уриалъя.
Чуулганы зочид оо,
Ахмад настны нийгмийн асуудлаарх дээр дурдсан бодлого, зорилтыг хэрэгжүүлэхэд бүх шатандаа хүчин чармайлт гаргаж, үйл ажиллагаагаа нэгтгэж, эрчимжүүлж, үр дүн гаргах нь чухал байна.
Үүний төлөө Улсын Их Хурал бүрэн эрхийнхээ дагуу Ахмад настны тухай хуулийн биелэлтийг улс орон даяар зохион байгуулж, хангаж ажиллахыг Засгийн газраас шаардах төдийгүй хууль, бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах үүргээ хэрэгжүүлж ажиллахыг ямагт хичээж ажиллана.
Өргөтгөсөн бүрэлдэхүүнтэй, ахмадын төлөөлтэй манай парламент хүн төвтэй хуулийн үзэл баримтлалын хүрээнд Ахмад настны тухай болон түүнтэй холбогдох бусад хууль, журмуудын зохицуулалтыг иж бүрнээр боловсронгуй болгох чиглэлээр санаачилгатай ажиллах болно.
Энэ цаг үед мөн ахмад настны нийтлэг эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг улсын хэмжээнд төлөөлөх үүрэг бүхий ахмадын байгууллагын үйл ажиллагаа ч шинэчлэгдэх шаардлагатай.
Ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, орлогын баталгааг хангах, идэвхтэй насжилтыг дэмжих, оролцоонд суурилсан ахмад настны цогц тусламж, үйлчилгээг хөгжүүлэх, тэдний эсрэг, нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зүйн хүчирхийллийг гаргуулахгүй, газар авхуулахгүй байх чиглэлээр бүх шатны төв орон нутгийн байгууллага, иргэн аж ахуйн нэгж, төрийн бус байгууллагатай хамтран ажиллах шинэ эрэл хайгуул нэн чухал юм.
Ахмадын холбоод маань харилцан сайн туршлагаа солилцож, улсын хэмжээнд түгээн дэлгэрүүлэхэд хамтран ажиллаж, хууль, журмын хэрэгжилт практикт хэрхэн бууж байгаа талаар тухай бүр мэдээ, мэдээллээр хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалыг хангаж, байнгын хяналт тавьж ажиллахыг уриалж байна.
Энэхүү чуулганаас 2023 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн ивээл дор болсон “Шинэ сэргэлт: Ахмадын оролцоо” сэдэвт чуулганы үр дүнгээ хэлэлцээд цаашид бид хэрхэн хамтран ажиллах, ямар арга барилыг нэвтрүүлэх талаар үнэтэй санал, зөвлөмж гарах болно гэсэн хүлээлттэй байна.
Өмнөх чуулганаас гаргасан зөвлөмжид тусгагдсан Улсын Их Хуралд хамаарах 5 арга хэмжээ үндсэндээ бүрэн биелсэн болохыг Та бүхэндээ дуулгахын ялдамд энэ чуулганаас гарах санал, зөвлөмжийг бүрэн дэмжиж, хэрэгжүүлж ажиллахаа илэрхийлье.
Ахмадуудынхаа зөвлөмж, дэмжлэг, нийгмийн оролцоотойгоор Та бид хамтдаа илүү тав тухтай, эрх тэгш, хүртээмжтэй нийгмийг цогцлооно гэдэгт итгэлтэй байна.
Эрхэм хүндэт ахмадууд, чуулганд оролцогч зочид, төлөөлөгчид Та бүхэндээ болон Монголынхоо нийт ахмадууддаа гарч байгаа шинэ он, ирж буй могой жилдээ эрүүл энх, эрч хүч, амжилт ололтоор дүүрэн байхыг ерөөж, чуулганы ажиллагаанд амжилт хүсье.
2025.01.08
Улаанбаатар хот
Дэлгэрэнгүй унших
АНХААРУУЛГА: УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн хуулийн холбогдох заалтын хүрээнд тус сайтын сэтгэгдэл хэсгийг түр хугацаанд хаасан болно.
Тод индэр
Г.Жадамбаа: Халуун, ажил хэрэгч мэтгэлцээн өрнөсөөр, урагшилсаар байгаад шинэ Үндсэн хуулиа эх барьж авч чадсан
Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 33 жилийн ой энэ жил тохиож байгаа билээ. Энэ хүрээнд анхны ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан 430 депутаттай Ардын Их Хуралд сонгогдон ажиллаж, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эхийг барилцсан эрхмүүдийн талаарх “Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид” номд нийтэлсэн дурсамжуудаас цувралаар хүргэж байна.
Т.Галсан:76 хоног хэлэлцсэний эцэст 70 зүйлтэй шинэ Үндсэн хууль баталсан түүхтэй
(Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль анх батлагдсан түүхэн дурсамжаас)
1990 онд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 12 дахь удаагийн сонгуулиар Ардын Их Хурлын 91 дүгээр тойргоос Ардын Их Хурлын депутатаар сонгогдож 1992 онд ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг батлахад өөрийн биеэр оролцсондоо баярлаж байдаг юм.
1991 оны намар 428 депутат цугларч 76 хоногийн дотор багтааж шинэ Үндсэн хууль хэлэлцэж баталсан билээ. Эдгээр 428 депутатууд улс орны өнцөг булан бүрээс ирсэн ажилчин, малчин, тариаланч, улстөрч, сэтгүүлч, хүн малын эмч, тамирчин олон намын төлөөлөгч, хөдөө аж ахуйн нэгдэл, сангийн аж ахуйн дарга гээд Монгол Улсын бүхий л давхаргын хүрээнийхэн байлаа.
Шинэ Үндсэн хуулийг батлахад нэлээд маргаантай шийдсэн асуудлууд бий. Хуулийн нэр, улсын нэр, газрын тухай, Ерөнхийлөгчийн тухай, Үндсэн хуулийн цэцийн тухай асуудлуудаар тус тусын үзэл бодлын үүднээс нэлээд маргаан, шүүмжлэлтэй хандаж, 76 хоног хэлэлцсэний эцэст 70 зүйлтэй шинэ Үндсэн хууль баталсан түүхтэй. Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батлалцсан тэр үеийн депутатууд нь улс эх орон, ард түмнийхээ эрх ашгийн үүднээс асуудлыг шийдвэрлэдэг, хариуцсан ажлаа шударгаар гүйцэтгэж тодорхой үр дүнд хүрсэн, цаашид улс эх орондоо ихийг бүтээх найдвартай, ард түмэндээ танигдсан гавьяатай хүмүүс байсан юм.
Б.Сандуйжав:Махчин шувуу төрийн сүлдэндээ тахих гэж байна гэж олонх нь шүүмжилсэн боловч баталсан сүлд маань хийсвэр талруугаа жаахан хазайсан болов уу
(“Гавъяат хуульч”-ийг төрүүлсэн хуралдаан)
Улс орон даяар нийгмийн тогтолцоог өөрчлөх ардчиллын салхи ид хүчээ авсан 1992 оны хавар миний бие Баянхонгор аймгийн Намын хорооны даргын ажлыг аваад удаагүй байхад АИХ-ыг сонгох 12 дахь удаагийн сонгууль зарлагдаж нэр дэвшүүлэх кампанит ажил улс орон даяар өрнөв. Энэ сонгуульд шинээр үүссэн улс төрийн нам, иргэний хөдөлгөөний нэр дэвшигч, бие даагчдыг хөдөлмөрчдийн хурлаас нэр дэвшүүлэх бүрэн боломж олгосноор өргөн ардчилалтай сонгууль болох нь тодорхой байв.
Бөмбөгөр сумын төвийн Иргэдийн Хурлаас миний нэрийг АИХ-ын депутатад дэвшүүлж багийн хурлуудаар дэмжлээ. Миний өрсөлдөгч тус сумын МоАХ-ны зохицуулагч Халтар багш надтай уулзаж, та харьцангуй залуу хүн, нөгөө талаар саяхан орон нутагтаа ажиллахаар ирсэн зэргийг бодолцоод би нэрээ татахаар шийдвэрлэсэн, харин та сайн ажиллаарай гэж билээ. Ингээд нийт сонгогчдын 98 хувийн санал авч АИХ-ын депутатаар сонгогдсон түүхтэй.
АИХ-ын анхдугаар чуулганаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч бөгөөд УБХ-ын дарга, Засгийн газрын Ерөнхий сайд, хоёр шадар сайдыг сонгож батлах асуудлыг шийдвэрлэснийг санаж байна. Тэр үеийн АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга П.Очирбатыг нэг их маргаангүйгээр Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгон баталсан. Харин дэд ерөнхийлөгчид нэр дэвшсэн С.Зориг, Р.Гончигдорж нараас депутатууд түмэн жорын асуулт асууж, зарим нь байцаах шахуу юм болов. Тухайлбал, морь унаж чадах уу ч гэх шиг. Хотын хүү С.Зориг тэр шалгуурт бүдрэх жишээтэй. С.Зориг зарим утга учиргүй асуултад нэг их ач холбогдол өгөлгүй нэлээд хошин маягаар хариулж оноо алдсан тал бий байх. Одоо бодоход дэд ерөнхийлөгч морь унаж чаддаг байгаад яах билээ. Ингээд хөдөөний амьдрал мэддэг гэсэн илүү үнэлгээгээр Р.Гончигдорж дэд ерөнхийлөгч болж байв. Гэхдээ аль аль нь шижигнэсэн сайхан залуус тул нэг их алдаагүй.
Харин Ерөнхий сайдад Д.Бямбасүрэн, Ш.Гунгаадорж нар нэр дэвшиж, ширүүн өрсөлдсөний дүнд Д.Бямбасүрэн гуай ялалт байгуулж, уг албан тушаалд томилогдож билээ. Цаашид шадар сайдад нэр дэвшсэн Д.Ганболд, Д.Дорлигжав нар ногоон гэрлээр гарсан байлаа.
Үндсэн хуулийг боловсруулах ажлын хэсгийг Ерөнхийлөгч өөрөө даргалан дараагийн чуулганаар хэлэлцүүлж батлуулахаар боллоо. Шинэ Үндсэн хуулийн анхны төслийг ард түмэн, хөдөлмөрчдөөр өргөн хэлэлцүүлж гарсан саналыг бүх шугамаар комисст хүргүүлж байв. Архангай аймагт АИХ-ын депутатууд аймгийн захиргааны удирдлагуудын бүсчилсэн уулзалт, хэлэлцүүлэг болж бид оролцов.
Ингээд 1991 оны 11 дүгээр сард ээлжит чуулганд Үндсэн хууль батлах хариуцлагатай үүрэг ноогдож, бид бүхэн төрийн Их танхимд хуран цугларсан билээ. Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай депутат бидэнд хандан Үндсэн хуулийн төсөл сайн боловсрогдсон тул 10-13 хоногт багтаан батлах юм шүү хэмээв.
Хуралдаан эхэллээ. Хуралдааны хэлэлцэх асуудлын дараалал, дэгээс эхлээд гацах нь тэр. Зөвхөн энэ асуудалтай 2-3 хонов. Дараа нь Үндсэн хуулийн нэр, улсын нэр ихээхэн маргаан дэгдээлээ. Төсөлд хуулиа “Их цааз” гэж нэрлэхээр оруулж ирснийг депутатууд эрс эсэргүүцэн байр сууриа ширүүхэн илэрхийлцгээв. Улсын нэр дээр бас их үзэлцсэн.
Улсын нийслэлийг Улаанбаатар гэж нэрлэхгүй коммунист бус өөр нэр өгнө гэж Улаанхүү депутат санал гаргатал өөр нэг нь тэгвэл чи эхлээд нэрээ өөрчил гэх маягийн хөгжилтэй маргаан өрнөдөг байлаа.
Төрийн сүлдийг тун нухацтай хэлэлцсэн боловч оновчтой шийдэж чадаагүй гэж боддог. Махчин шувуу төрийн сүлдэндээ тахих гэж байна гэж олонх нь шүүмжилсэн боловч баталсан сүлд маань хийсвэр талруугаа жаахан хазайсан болов уу. Ямар сайндаа л Ц.Балдорж асан “Бид чинь бөглөө мултлагч шиг морь баталчихлаа” гэж шогширч байхав. “Махчин шувуу”-тай сүлд зохиомжийн хувьд маш сайн байсан боловч депутатуудын сэтгэлгээний инерц давамгайлснаас хүлээн аваагүй болов уу. Гэхдээ дажгүй ээ.
Гэр бүл, нийгмийн асуудал хэлэлцэх үед Баян-Өлгийн депутатууд учир битүүлэг байдлаар гаргасан томьёоллыг эсэргүүцэн хуралдааныг мухардуулчихав. Их удаан маргалаа, зарим нь бухимдан гарч гүйж байв. Гэнэт Төв аймгийн нэгэн залуу депутат ерөөсөө хоёр эхнэртэй байж болох асуудлыг хуульчлах санал хураалт явуулъя гэх нь тэр. Танхим тэр чигээрээ сэргэж Ж.Уртнасан дарга санал хураалгахаар алхаа дэлдэв. Дэлгэц дээр 100 гаруй хүн зөвшөөрсөн тоо гарах нь тэр. Хуралд оролцсон депутатууд хажуудах байхгүй нөхдийнхөө товчлуурыг дарснаас болж тэр заалтыг золтой л баталчихаагүй. Маргааш нь уг саналыг Дорноговийн нэр нэгт депутат гаргасан мэтээр нэгэн сэтгүүлч сонинд ташаа мэдээлэл гаргаснаас нас ахисан сум, нэгдлийн дарга эр хэдэн өдөр гутарч билээ.
Үндсэн хуулийн шүүх буюу цэцийн тухай асуудалд нэг хэсэг нь эмзэглэлээ. Үндсэн хууль, УИХ-ын дээр хэмжээгүй эрхт хэдэн хүн гарах нь гээд хэсэг нөхөд бууж гарах нь тэр. Зарим нь ерөөсөө энэ Б.Чимид өөрийнхөө албан тушаалыг бэлтгэж байна гэж хардав аа. Хөөрхий Б.Чимид гуай би түүнд чинь очихгүй гэж тангараглах шахуу юм боллоо. Энэ мэтчилэн хөгтэй, хөгжилтэй бас гэнэн гэмээр мэтгэлцээн 76 хоногийн турш Төрийн ордонд өрнөж билээ.
Тэр үеийн Ерөнхийлөгч П.Очирбат, УИХ-ын дарга Ж.Уртнасан, депутат Б.Чимид, Р.Гончигдорж, С.Баяр, М.Энхсайхан, Л.Цог, Б.Галсандорж асан, О.Дашбалбар асан, иргэн Д.Ламжав нарын шилдэг сэхээтнүүд бид бүхнийг чиглүүлж чадсан гэж үздэгээ нуух юун. О.Дашбалбар асан “Бие даасан депутатуудын бүлэг” гэх 100 гаруй хүнтэй албан бус бүлэг байгуулан ширүүхэн үзэлцэж эх орны тусгаар тогтнол, өмч хувьчлал, Ерөнхийлөгчийн эрх хэмжээ зэрэг зүйлүүдэд олон чухал заалтууд оруулсан. Зарим нөхөд хадуураад явчихаар Б.Чимид гуай босоод гөвж өгнө. Ер нь Үндсэн хуулийн эхийг жинхэнэ гардаж авсан хүн тэр аргагүй мөн. Бид хуулийн заалт төдийгүй үг, үсэг бүрээр гарч болох эерэг, сөрөг үр дагаврыг дахин дахин хэлэлцэж байсан туршлагыг одоогийн УИХ хэрэгжүүлээсэй билээ.
Миний хувьд 21 удаа үг хэлсний дотор “Хүн амьд явах эрхтэй” гэсэн заалтыг “Хүн амьдрах эрхтэй” гэж оруулъя гэсэн санал төдийлөн дэмжигдээгүй. Оросоор “право на жизнь” гэж орчуулагддаг. Амьд явах, амьдрахын хооронд том ялгаа бий. Тэгээд ч энэ заалтыг өнөөгийн төр засаг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж ард түмнийхээ бараг тал хувийг зөвхөн “амьд” явуулаад байгаа ч юм шиг... Цаашдаа бодмоор зүйл юм даа.
Ингээд 13 хоногт багтаахаар төлөвлөсөн хуулийн төсөл маань 76 хоног дээрээ батлагдаж өмнөхөөсөө танигдахын аргагүй өөр болон мэндэлсэн түүхтэй. Үүнийг яагаад хэлэх болов гэвэл улс төрийн зарим хүчин энэ хуулийг гадаадынхны захиалга, шахаасаар баталсан мэтээр гуйвуулж байгаад няцаалт болгох гэсэн юм.
Үндсэн хууль батлагдахын өмнөх өдөр миний бие хамгийн их хүчин зүтгэл гаргасан Б.Чимид гуайг “Гавъяат хуульч” болгох саналыг хамтарч тавьцгаая гэж аймгийнхаа депутатуудтай ярьж тохиролцоод Л.Пүрэвгялын хамт товч тодорхойлолт бэлтгэж билээ. Ингээд “Үндсэн Хууль” батлагдсан торгон мөчид хуралдааны индэрт Л.Пүрэвгялыг гарган уг тодорхойлолтыг уншууллаа. Депутатууд нижигнэтэл алга ташихад Ерөнхийлөгч П.Очирбат босч та бүхний алга ташилтыг хүлээж авлаа гэвээ. Түүний дараахан Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч Б.Чимид гуай “Монгол Улсын гавъяат хуульч” цолоор шагнагдан тэр үеийн өдрийн од шиг цөөн “гавъяат”-ын нэгэн болж билээ. Түүх үргэлжилсээр л байна.
Г.Жадамбаа:Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль Монгол Улсын хөгжлийн чиг ханлдагыг тодорхойлсон
1990 оны 7 дугаар сард явагдсан БНМАУ-ын АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулиар 97 дугаар тойрогт Заг сумын харьяат ХААИС-ийн багш, доктор Ю.Адъяа, аймгийн сайн малчин Б.Баасан нарын хамт нэр дэвшиж өрсөлдөхөд надад 100 хувийн санал өгч депутат болгосон. Тэр үеийн “Цаг үе” нэртэй сэтгүүлд “Хамгийн олон хонь цохдог даргадаа 100 хувь санал өгчээ” гэсэн мэдээ гарсныг үзээд би өөрөө ч гайхаж байсан. Нэгэн сонирхолтой зүйлийг бичмээр санагдлаа. Энэ нь юу вэ гэвэл миний хадам ээж Г.Доосмаа БНМАУ-ын АИХ-ын анхдугаар сонгуулийн депутатаар сонгогдож байсан бол хүргэн Г.Жадамбаа би АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулиар депутат болж ээж маань анхны, би сүүлчийн депутат болсон нь сонин санагддаг.
1990 оны 9 дүгээр сард хуралдсан АИХ-ын депутатуудын 12 дахь удаагийн сонгуулийн анхдугаар чуулган нээлтээ хийж ес хоног үргэлжилсэн санагдана. Энэ удаагийн чуулганаар БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгчийг сонгож, БНМАУ-ын Бага Хурлыг байгуулж, Засгийн газрын бүрэн эрхийг дуусгавар болгон шинэ Ерөнхий сайдыг томилсон.
Анх 53 хүний бүрэлдхүүнтэй байгуулагдсан Улсын Бага Хурал Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах, бүх ард түмнээр хэлэлцүүлэх, бүсчилсэн уулзалт, ярилцлага зохион байгуулах, олон улсын шинжээчдийн дүгнэлтийг авах зэрэг бүх бэлтгэл ажлыг хангуулсан түүхэн гавьяатай билээ.
1991 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр Ардын Их Хурлын II хуралдаан ажлаа эхэлж, депутат Ж.Уртнасанг хурлын даргаар сонгосон. Би бодохдоо Үндсэн хуулийн төслийг гурван сарын турш ард нийтээр хэлэлцүүлсэн, эх орны төдийгүй гадаадын олон эрдэмтэн, мэргэдийн санал, дүгнэлтийг авч тусгасан төдийгүй Улсын Бага Хурал олон удаа хэлэлцсэн, Ерөнхийлөгч П.Очирбат даргатай комисс сайн ажилласан тул бараг гар өргөн батлах л үлдсэн гэж бодож хуралдаандаа ирсэн. Гэтэл урагшаа явдаггүй дээ, жинхэнэ халуун маргаан, ажил хэрэгч байдал өрнөсөөр… Яг үнэнийг хэлэхэд эхний хэд хоног танхимдаа дасдаггүй, батлах хуулийнхаа нарийн нандин утга учрыг нь ч олохгүй хэцүүхэн байсан.
Манай Их Хурлын хуралдааны танхим удаан суугаад оюун бодлоо шавхах, бичиж тэмдэглэхэд их тохиромжгүй юм билээ. Адаглаад агааржуулагч, гэрэлтүүлэг муу, босож суух зайгүй шахам, юм тавьж бичих тавиургүй, танхимын нэмэлт гэрлүүд дээрээс шарах зэргээс болж амьсгаа давчдах, нүд эрээлжлэх мэтийг тэвчихээс өөр яах билээ.
Хуралдааны танхим маань эх орны амьдралын тусгал болж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, энэ танхимд зовлон жаргал, баяр бахдал, гомдол гунихрал, өвчин зовлон, үхэл хагацал, дайрах давшлах, зодолдох, хэрэлдэх, хурал хаях, завсарлага авах, айлган сүрдүүлэх, аргадан царайчлах цөм л байсан даа. Батлан хамгаалах яамны орлогч сайд П.Мөнхдорж хуралдааны танхимд суудал дээрээ таалал төгсч бидэнд уйтгар гуниг авчирсан. Нүдэнд дулаахан сайхан генерал байсан даа.
Эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв урд эгнээнд намуухан суух атлаа жинтэй үг хааяа хэлнэ. Одоогийн төрийн сүлдийг хэлэлцэх үед хамаргүй хүн шиг дэндүү хавтгай юм, улсын нийслэлгүй юм шиг байдлаар өгүүлбэрт томьёоллоо гэх. Зохиолч О.Дашбалбар эх орны сөөм газраа бурхан гуйсан ч би өгөхгүй гээд л ширүүн үг хэлнэ. Э.Бат-Үүл коммунистууд та нар ардчилсан хууль баталж чадахгүй юм шиг байна. Ийм байдал удаан үргэлжилбэл буу шийдэмдээ хүрч мэднэ шүү... Ц.Элбэгдорж та нөхдийн ихэнх нь хуучин коммунистууд, шинэ юм олж харахгүй байна, харахыг хүсэхгүй байна... гээд л авч өгнө. Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав гуай дүрэлзэн босч ирээд нэгэн залууд алганы амт үзүүлж л байсан. Ц.Лоохууз гуай бид энэ хуулийг баталж чадахгүй юм байна. Саналаараа тарцгаая, чаддаг хүмүүс нь сонгогдоод батална биз гэж тунирхана. Б.Чимид гуайг бүх депутатууд анхааралтай сонсоно. Тэрээр олон орны Үндсэн хуулийг уншиж судаллаа, ийм, тийм байдаг гээд “хичээл заана”. Иймэрхүү халуун, ажил хэрэгч мэтгэлцээн өрнөсөөр, урагшилсаар байгаад шинэ Үндсэн хуулиа эх барьж авч чадсан юм шүү.
Шинэ Үндсэн хууль монголын бүх ард түмний сэтгэл, ухаан бодол, хичээл зүтгэл шингэсэн бүтээл юм шүү. Яагаад гэвэл энэ хууль улс орны хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлж, зүгийг зааж өгнө гэсэн сэтгэлээр Их Хурлын хуралдааны танхимд төдийгүй малчны хотонд, хонины бэлчээрт, автобусны буудал, гудамж талбай, хэвлэл мэдээлэл, радио телевиз хаана л бол, хаана хүмүүс энэ хуулийн талаар маргалдаж, мэтгэлцэж санал бодлоо бичгээр тасралтгүй ирүүлж байсан. Нэрт нийтлэлч Баабар хүртэл өөрийн санал хүсэлтээ хэлье гэж гуйж, хүсэж шаардсаар байгаад хэлж л байсан.
Энэ хууль бол улс орны тулгуур багана, зүг чиг юм шүү. Цагийн аясаар өөрчлөн сайжруулах зүйл гарч болно. Тэгвэл заавал ард түмнээсээ санал аваарай гэх байна. Нэн ялангуяа намын явцуу эрх ашиг, бүлэглэлийн сонирхол, албан тушаал эрх мэдэлд захирагдан өөрчилж эхэлбэл буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ гэдгийн үлгэр болно гэдгийг анхаарууштай.
Т.Галсан:76 хоног хэлэлцсэний эцэст 70 зүйлтэй шинэ Үндсэн хууль баталсан түүхтэй
(Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль анх батлагдсан түүхэн дурсамжаас)
1990 онд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 12 дахь удаагийн сонгуулиар Ардын Их Хурлын 91 дүгээр тойргоос Ардын Их Хурлын депутатаар сонгогдож 1992 онд ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг батлахад өөрийн биеэр оролцсондоо баярлаж байдаг юм.
1991 оны намар 428 депутат цугларч 76 хоногийн дотор багтааж шинэ Үндсэн хууль хэлэлцэж баталсан билээ. Эдгээр 428 депутатууд улс орны өнцөг булан бүрээс ирсэн ажилчин, малчин, тариаланч, улстөрч, сэтгүүлч, хүн малын эмч, тамирчин олон намын төлөөлөгч, хөдөө аж ахуйн нэгдэл, сангийн аж ахуйн дарга гээд Монгол Улсын бүхий л давхаргын хүрээнийхэн байлаа.
Шинэ Үндсэн хуулийг батлахад нэлээд маргаантай шийдсэн асуудлууд бий. Хуулийн нэр, улсын нэр, газрын тухай, Ерөнхийлөгчийн тухай, Үндсэн хуулийн цэцийн тухай асуудлуудаар тус тусын үзэл бодлын үүднээс нэлээд маргаан, шүүмжлэлтэй хандаж, 76 хоног хэлэлцсэний эцэст 70 зүйлтэй шинэ Үндсэн хууль баталсан түүхтэй. Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батлалцсан тэр үеийн депутатууд нь улс эх орон, ард түмнийхээ эрх ашгийн үүднээс асуудлыг шийдвэрлэдэг, хариуцсан ажлаа шударгаар гүйцэтгэж тодорхой үр дүнд хүрсэн, цаашид улс эх орондоо ихийг бүтээх найдвартай, ард түмэндээ танигдсан гавьяатай хүмүүс байсан юм.
Б.Сандуйжав:Махчин шувуу төрийн сүлдэндээ тахих гэж байна гэж олонх нь шүүмжилсэн боловч баталсан сүлд маань хийсвэр талруугаа жаахан хазайсан болов уу
(“Гавъяат хуульч”-ийг төрүүлсэн хуралдаан)
Улс орон даяар нийгмийн тогтолцоог өөрчлөх ардчиллын салхи ид хүчээ авсан 1992 оны хавар миний бие Баянхонгор аймгийн Намын хорооны даргын ажлыг аваад удаагүй байхад АИХ-ыг сонгох 12 дахь удаагийн сонгууль зарлагдаж нэр дэвшүүлэх кампанит ажил улс орон даяар өрнөв. Энэ сонгуульд шинээр үүссэн улс төрийн нам, иргэний хөдөлгөөний нэр дэвшигч, бие даагчдыг хөдөлмөрчдийн хурлаас нэр дэвшүүлэх бүрэн боломж олгосноор өргөн ардчилалтай сонгууль болох нь тодорхой байв.
Бөмбөгөр сумын төвийн Иргэдийн Хурлаас миний нэрийг АИХ-ын депутатад дэвшүүлж багийн хурлуудаар дэмжлээ. Миний өрсөлдөгч тус сумын МоАХ-ны зохицуулагч Халтар багш надтай уулзаж, та харьцангуй залуу хүн, нөгөө талаар саяхан орон нутагтаа ажиллахаар ирсэн зэргийг бодолцоод би нэрээ татахаар шийдвэрлэсэн, харин та сайн ажиллаарай гэж билээ. Ингээд нийт сонгогчдын 98 хувийн санал авч АИХ-ын депутатаар сонгогдсон түүхтэй.
АИХ-ын анхдугаар чуулганаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч бөгөөд УБХ-ын дарга, Засгийн газрын Ерөнхий сайд, хоёр шадар сайдыг сонгож батлах асуудлыг шийдвэрлэснийг санаж байна. Тэр үеийн АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга П.Очирбатыг нэг их маргаангүйгээр Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгон баталсан. Харин дэд ерөнхийлөгчид нэр дэвшсэн С.Зориг, Р.Гончигдорж нараас депутатууд түмэн жорын асуулт асууж, зарим нь байцаах шахуу юм болов. Тухайлбал, морь унаж чадах уу ч гэх шиг. Хотын хүү С.Зориг тэр шалгуурт бүдрэх жишээтэй. С.Зориг зарим утга учиргүй асуултад нэг их ач холбогдол өгөлгүй нэлээд хошин маягаар хариулж оноо алдсан тал бий байх. Одоо бодоход дэд ерөнхийлөгч морь унаж чаддаг байгаад яах билээ. Ингээд хөдөөний амьдрал мэддэг гэсэн илүү үнэлгээгээр Р.Гончигдорж дэд ерөнхийлөгч болж байв. Гэхдээ аль аль нь шижигнэсэн сайхан залуус тул нэг их алдаагүй.
Харин Ерөнхий сайдад Д.Бямбасүрэн, Ш.Гунгаадорж нар нэр дэвшиж, ширүүн өрсөлдсөний дүнд Д.Бямбасүрэн гуай ялалт байгуулж, уг албан тушаалд томилогдож билээ. Цаашид шадар сайдад нэр дэвшсэн Д.Ганболд, Д.Дорлигжав нар ногоон гэрлээр гарсан байлаа.
Үндсэн хуулийг боловсруулах ажлын хэсгийг Ерөнхийлөгч өөрөө даргалан дараагийн чуулганаар хэлэлцүүлж батлуулахаар боллоо. Шинэ Үндсэн хуулийн анхны төслийг ард түмэн, хөдөлмөрчдөөр өргөн хэлэлцүүлж гарсан саналыг бүх шугамаар комисст хүргүүлж байв. Архангай аймагт АИХ-ын депутатууд аймгийн захиргааны удирдлагуудын бүсчилсэн уулзалт, хэлэлцүүлэг болж бид оролцов.
Ингээд 1991 оны 11 дүгээр сард ээлжит чуулганд Үндсэн хууль батлах хариуцлагатай үүрэг ноогдож, бид бүхэн төрийн Их танхимд хуран цугларсан билээ. Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай депутат бидэнд хандан Үндсэн хуулийн төсөл сайн боловсрогдсон тул 10-13 хоногт багтаан батлах юм шүү хэмээв.
Хуралдаан эхэллээ. Хуралдааны хэлэлцэх асуудлын дараалал, дэгээс эхлээд гацах нь тэр. Зөвхөн энэ асуудалтай 2-3 хонов. Дараа нь Үндсэн хуулийн нэр, улсын нэр ихээхэн маргаан дэгдээлээ. Төсөлд хуулиа “Их цааз” гэж нэрлэхээр оруулж ирснийг депутатууд эрс эсэргүүцэн байр сууриа ширүүхэн илэрхийлцгээв. Улсын нэр дээр бас их үзэлцсэн.
Улсын нийслэлийг Улаанбаатар гэж нэрлэхгүй коммунист бус өөр нэр өгнө гэж Улаанхүү депутат санал гаргатал өөр нэг нь тэгвэл чи эхлээд нэрээ өөрчил гэх маягийн хөгжилтэй маргаан өрнөдөг байлаа.
Төрийн сүлдийг тун нухацтай хэлэлцсэн боловч оновчтой шийдэж чадаагүй гэж боддог. Махчин шувуу төрийн сүлдэндээ тахих гэж байна гэж олонх нь шүүмжилсэн боловч баталсан сүлд маань хийсвэр талруугаа жаахан хазайсан болов уу. Ямар сайндаа л Ц.Балдорж асан “Бид чинь бөглөө мултлагч шиг морь баталчихлаа” гэж шогширч байхав. “Махчин шувуу”-тай сүлд зохиомжийн хувьд маш сайн байсан боловч депутатуудын сэтгэлгээний инерц давамгайлснаас хүлээн аваагүй болов уу. Гэхдээ дажгүй ээ.
Гэр бүл, нийгмийн асуудал хэлэлцэх үед Баян-Өлгийн депутатууд учир битүүлэг байдлаар гаргасан томьёоллыг эсэргүүцэн хуралдааныг мухардуулчихав. Их удаан маргалаа, зарим нь бухимдан гарч гүйж байв. Гэнэт Төв аймгийн нэгэн залуу депутат ерөөсөө хоёр эхнэртэй байж болох асуудлыг хуульчлах санал хураалт явуулъя гэх нь тэр. Танхим тэр чигээрээ сэргэж Ж.Уртнасан дарга санал хураалгахаар алхаа дэлдэв. Дэлгэц дээр 100 гаруй хүн зөвшөөрсөн тоо гарах нь тэр. Хуралд оролцсон депутатууд хажуудах байхгүй нөхдийнхөө товчлуурыг дарснаас болж тэр заалтыг золтой л баталчихаагүй. Маргааш нь уг саналыг Дорноговийн нэр нэгт депутат гаргасан мэтээр нэгэн сэтгүүлч сонинд ташаа мэдээлэл гаргаснаас нас ахисан сум, нэгдлийн дарга эр хэдэн өдөр гутарч билээ.
Үндсэн хуулийн шүүх буюу цэцийн тухай асуудалд нэг хэсэг нь эмзэглэлээ. Үндсэн хууль, УИХ-ын дээр хэмжээгүй эрхт хэдэн хүн гарах нь гээд хэсэг нөхөд бууж гарах нь тэр. Зарим нь ерөөсөө энэ Б.Чимид өөрийнхөө албан тушаалыг бэлтгэж байна гэж хардав аа. Хөөрхий Б.Чимид гуай би түүнд чинь очихгүй гэж тангараглах шахуу юм боллоо. Энэ мэтчилэн хөгтэй, хөгжилтэй бас гэнэн гэмээр мэтгэлцээн 76 хоногийн турш Төрийн ордонд өрнөж билээ.
Тэр үеийн Ерөнхийлөгч П.Очирбат, УИХ-ын дарга Ж.Уртнасан, депутат Б.Чимид, Р.Гончигдорж, С.Баяр, М.Энхсайхан, Л.Цог, Б.Галсандорж асан, О.Дашбалбар асан, иргэн Д.Ламжав нарын шилдэг сэхээтнүүд бид бүхнийг чиглүүлж чадсан гэж үздэгээ нуух юун. О.Дашбалбар асан “Бие даасан депутатуудын бүлэг” гэх 100 гаруй хүнтэй албан бус бүлэг байгуулан ширүүхэн үзэлцэж эх орны тусгаар тогтнол, өмч хувьчлал, Ерөнхийлөгчийн эрх хэмжээ зэрэг зүйлүүдэд олон чухал заалтууд оруулсан. Зарим нөхөд хадуураад явчихаар Б.Чимид гуай босоод гөвж өгнө. Ер нь Үндсэн хуулийн эхийг жинхэнэ гардаж авсан хүн тэр аргагүй мөн. Бид хуулийн заалт төдийгүй үг, үсэг бүрээр гарч болох эерэг, сөрөг үр дагаврыг дахин дахин хэлэлцэж байсан туршлагыг одоогийн УИХ хэрэгжүүлээсэй билээ.
Миний хувьд 21 удаа үг хэлсний дотор “Хүн амьд явах эрхтэй” гэсэн заалтыг “Хүн амьдрах эрхтэй” гэж оруулъя гэсэн санал төдийлөн дэмжигдээгүй. Оросоор “право на жизнь” гэж орчуулагддаг. Амьд явах, амьдрахын хооронд том ялгаа бий. Тэгээд ч энэ заалтыг өнөөгийн төр засаг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж ард түмнийхээ бараг тал хувийг зөвхөн “амьд” явуулаад байгаа ч юм шиг... Цаашдаа бодмоор зүйл юм даа.
Ингээд 13 хоногт багтаахаар төлөвлөсөн хуулийн төсөл маань 76 хоног дээрээ батлагдаж өмнөхөөсөө танигдахын аргагүй өөр болон мэндэлсэн түүхтэй. Үүнийг яагаад хэлэх болов гэвэл улс төрийн зарим хүчин энэ хуулийг гадаадынхны захиалга, шахаасаар баталсан мэтээр гуйвуулж байгаад няцаалт болгох гэсэн юм.
Үндсэн хууль батлагдахын өмнөх өдөр миний бие хамгийн их хүчин зүтгэл гаргасан Б.Чимид гуайг “Гавъяат хуульч” болгох саналыг хамтарч тавьцгаая гэж аймгийнхаа депутатуудтай ярьж тохиролцоод Л.Пүрэвгялын хамт товч тодорхойлолт бэлтгэж билээ. Ингээд “Үндсэн Хууль” батлагдсан торгон мөчид хуралдааны индэрт Л.Пүрэвгялыг гарган уг тодорхойлолтыг уншууллаа. Депутатууд нижигнэтэл алга ташихад Ерөнхийлөгч П.Очирбат босч та бүхний алга ташилтыг хүлээж авлаа гэвээ. Түүний дараахан Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч Б.Чимид гуай “Монгол Улсын гавъяат хуульч” цолоор шагнагдан тэр үеийн өдрийн од шиг цөөн “гавъяат”-ын нэгэн болж билээ. Түүх үргэлжилсээр л байна.
Г.Жадамбаа:Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль Монгол Улсын хөгжлийн чиг ханлдагыг тодорхойлсон
1990 оны 7 дугаар сард явагдсан БНМАУ-ын АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулиар 97 дугаар тойрогт Заг сумын харьяат ХААИС-ийн багш, доктор Ю.Адъяа, аймгийн сайн малчин Б.Баасан нарын хамт нэр дэвшиж өрсөлдөхөд надад 100 хувийн санал өгч депутат болгосон. Тэр үеийн “Цаг үе” нэртэй сэтгүүлд “Хамгийн олон хонь цохдог даргадаа 100 хувь санал өгчээ” гэсэн мэдээ гарсныг үзээд би өөрөө ч гайхаж байсан. Нэгэн сонирхолтой зүйлийг бичмээр санагдлаа. Энэ нь юу вэ гэвэл миний хадам ээж Г.Доосмаа БНМАУ-ын АИХ-ын анхдугаар сонгуулийн депутатаар сонгогдож байсан бол хүргэн Г.Жадамбаа би АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулиар депутат болж ээж маань анхны, би сүүлчийн депутат болсон нь сонин санагддаг.
1990 оны 9 дүгээр сард хуралдсан АИХ-ын депутатуудын 12 дахь удаагийн сонгуулийн анхдугаар чуулган нээлтээ хийж ес хоног үргэлжилсэн санагдана. Энэ удаагийн чуулганаар БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгчийг сонгож, БНМАУ-ын Бага Хурлыг байгуулж, Засгийн газрын бүрэн эрхийг дуусгавар болгон шинэ Ерөнхий сайдыг томилсон.
Анх 53 хүний бүрэлдхүүнтэй байгуулагдсан Улсын Бага Хурал Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах, бүх ард түмнээр хэлэлцүүлэх, бүсчилсэн уулзалт, ярилцлага зохион байгуулах, олон улсын шинжээчдийн дүгнэлтийг авах зэрэг бүх бэлтгэл ажлыг хангуулсан түүхэн гавьяатай билээ.
1991 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр Ардын Их Хурлын II хуралдаан ажлаа эхэлж, депутат Ж.Уртнасанг хурлын даргаар сонгосон. Би бодохдоо Үндсэн хуулийн төслийг гурван сарын турш ард нийтээр хэлэлцүүлсэн, эх орны төдийгүй гадаадын олон эрдэмтэн, мэргэдийн санал, дүгнэлтийг авч тусгасан төдийгүй Улсын Бага Хурал олон удаа хэлэлцсэн, Ерөнхийлөгч П.Очирбат даргатай комисс сайн ажилласан тул бараг гар өргөн батлах л үлдсэн гэж бодож хуралдаандаа ирсэн. Гэтэл урагшаа явдаггүй дээ, жинхэнэ халуун маргаан, ажил хэрэгч байдал өрнөсөөр… Яг үнэнийг хэлэхэд эхний хэд хоног танхимдаа дасдаггүй, батлах хуулийнхаа нарийн нандин утга учрыг нь ч олохгүй хэцүүхэн байсан.
Манай Их Хурлын хуралдааны танхим удаан суугаад оюун бодлоо шавхах, бичиж тэмдэглэхэд их тохиромжгүй юм билээ. Адаглаад агааржуулагч, гэрэлтүүлэг муу, босож суух зайгүй шахам, юм тавьж бичих тавиургүй, танхимын нэмэлт гэрлүүд дээрээс шарах зэргээс болж амьсгаа давчдах, нүд эрээлжлэх мэтийг тэвчихээс өөр яах билээ.
Хуралдааны танхим маань эх орны амьдралын тусгал болж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, энэ танхимд зовлон жаргал, баяр бахдал, гомдол гунихрал, өвчин зовлон, үхэл хагацал, дайрах давшлах, зодолдох, хэрэлдэх, хурал хаях, завсарлага авах, айлган сүрдүүлэх, аргадан царайчлах цөм л байсан даа. Батлан хамгаалах яамны орлогч сайд П.Мөнхдорж хуралдааны танхимд суудал дээрээ таалал төгсч бидэнд уйтгар гуниг авчирсан. Нүдэнд дулаахан сайхан генерал байсан даа.
Эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв урд эгнээнд намуухан суух атлаа жинтэй үг хааяа хэлнэ. Одоогийн төрийн сүлдийг хэлэлцэх үед хамаргүй хүн шиг дэндүү хавтгай юм, улсын нийслэлгүй юм шиг байдлаар өгүүлбэрт томьёоллоо гэх. Зохиолч О.Дашбалбар эх орны сөөм газраа бурхан гуйсан ч би өгөхгүй гээд л ширүүн үг хэлнэ. Э.Бат-Үүл коммунистууд та нар ардчилсан хууль баталж чадахгүй юм шиг байна. Ийм байдал удаан үргэлжилбэл буу шийдэмдээ хүрч мэднэ шүү... Ц.Элбэгдорж та нөхдийн ихэнх нь хуучин коммунистууд, шинэ юм олж харахгүй байна, харахыг хүсэхгүй байна... гээд л авч өгнө. Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав гуай дүрэлзэн босч ирээд нэгэн залууд алганы амт үзүүлж л байсан. Ц.Лоохууз гуай бид энэ хуулийг баталж чадахгүй юм байна. Саналаараа тарцгаая, чаддаг хүмүүс нь сонгогдоод батална биз гэж тунирхана. Б.Чимид гуайг бүх депутатууд анхааралтай сонсоно. Тэрээр олон орны Үндсэн хуулийг уншиж судаллаа, ийм, тийм байдаг гээд “хичээл заана”. Иймэрхүү халуун, ажил хэрэгч мэтгэлцээн өрнөсөөр, урагшилсаар байгаад шинэ Үндсэн хуулиа эх барьж авч чадсан юм шүү.
Шинэ Үндсэн хууль монголын бүх ард түмний сэтгэл, ухаан бодол, хичээл зүтгэл шингэсэн бүтээл юм шүү. Яагаад гэвэл энэ хууль улс орны хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлж, зүгийг зааж өгнө гэсэн сэтгэлээр Их Хурлын хуралдааны танхимд төдийгүй малчны хотонд, хонины бэлчээрт, автобусны буудал, гудамж талбай, хэвлэл мэдээлэл, радио телевиз хаана л бол, хаана хүмүүс энэ хуулийн талаар маргалдаж, мэтгэлцэж санал бодлоо бичгээр тасралтгүй ирүүлж байсан. Нэрт нийтлэлч Баабар хүртэл өөрийн санал хүсэлтээ хэлье гэж гуйж, хүсэж шаардсаар байгаад хэлж л байсан.
Энэ хууль бол улс орны тулгуур багана, зүг чиг юм шүү. Цагийн аясаар өөрчлөн сайжруулах зүйл гарч болно. Тэгвэл заавал ард түмнээсээ санал аваарай гэх байна. Нэн ялангуяа намын явцуу эрх ашиг, бүлэглэлийн сонирхол, албан тушаал эрх мэдэлд захирагдан өөрчилж эхэлбэл буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ гэдгийн үлгэр болно гэдгийг анхаарууштай.
Эх сурвалж: Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчид /2012 он/
Тод индэр
УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан шинэ жилийн мэндчилгээ дэвшүүллээ
Эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,
Шинэ он гарах баярт агшныг сэтгэл догдлон хүлээн суугаа Та бүхэндээ шинэ оны баярын мэндийг чин сэтгэлээсээ өргөн дэвшүүлье.
Улиран одож буй 2024 он Монгол Улс болон дэлхий дахинаа онцлог үйл явдлаар дүүрэн өндөрлөж байна. Дэлхийн олон оронд парламентын сонгууль болж, парламентат ёс, ардчиллын хөгжилд ололт, сорилтын аль алиныг үлдээлээ.
Монголчууд бид Улсын Их Хурлын болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын сонгуулиа амжилттай зохион байгуулж, эрх зүйт ёс, ардчиллын төлөө байгаагаа олон улсад дахин нотлон харуулснаараа бахархах учиртай.
Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан өөрчлөлтийн дагуу сонгуулийн холимог тогтолцоогоор Та бүхэн анх удаа 126 гишүүнтэй төрийн эрх барих дээд байгууллагаа сонгож байгуулснаараа парламентат ёсны түүхэндээ нэгэн шинэ хуудас нээлээ.
Шинэ парламент улс төрийн таван нам, эвсэл болон нийгмийн олон бүлэг, салбарын төлөөллөөс бүрдэж, эмэгтэй гишүүдийнхээ эзлэх хувиараа Ази тивдээ тэргүүлэх болсон нь Та бидний хамтын ололт, амжилт юм. Энэ үр дүнд хүрэх зам дардан байгаагүй. Олон нийтийн өргөн хэлэлцүүлэг, улс төрийн намуудын удаа дараагийн нээлттэй зөвшилцөл зэрэг олон талт механизмыг ашиглан энэхүү дэвшилд хүрч чадсан. Нийгмийн зөвшилцөл, ойлголцол бол Үндсэн хуулиар тунхагласан хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлуулан хөгжүүлэхэд чухал зарчим мөн гэдгийг онцлон тэмдэглэе.
Энэ удаагийн парламентын үнэт зүйл мөн үүнд чиглэж байна. Улсын Их Хурал ирэх дөрвөн жилийн стратегиа баталж нийт иргэн, үндэсний язгуур ашиг сонирхлыг эрхэмлэсэн, тогтвортой хөгжилд тулгуурласан, хүн төвтэй, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн үзэл санааг тэргүүн эрэмбэд тавилаа. Тиймээс цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэн хуулийг цаг алдалгүй, чанартай баталдаг болох, хууль ба журмын заагийг тодорхойлж зохистой харьцааг хангах, хуулийн биелэлтэд тавих хяналтыг тогтмолжуулах, парламентын үйл ажиллагааны үр нөлөөг дээшлүүлэх зэрэг олон чухал ажил биднийг хүлээж байна. Үүний гол зорилго бол хуулийн дор хүн бүр эрх тэгш байхад оршино.
Эх орон, элэг нэгт Монголчууд аа,
Манай ард түмэн амны бэлгээс ашдын бэлгэ хэмээн ерөөдөг билээ. Шинэ оныг угтах мөчид хүн бүр өөдрөг сайхан хүсэл мөрөөдөл, итгэл найдвар, гэрэл гэгээгээр дүүрэн байдаг нь энэ баярын гайхамшиг юм.
Та бүхний ерөөл биелж, хүн бүр эрүүл энх байж, хүүхэд багачууд элбэрэл хайраар бялхаж, өргөө гэр нь аз жаргалаар дүүрэн, ажил үйлс нь амжилт бүтээлээр арвин байхыг хүсэн ерөөе. Айлчлан ирж буй 2025 оны шинэ жилийн баярын мэндийг Монгол Улсын Их Хурлын нэрийн өмнөөс өргөн дэвшүүлье.
МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДАРГА ДАШЗЭГВИЙН АМАРБАЯСГАЛАН
2024 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдөр
Тод индэр
Бодибилдингийн гавьяат тамирчин Б.Сугарсүрэн түүхэн амжилт үзүүллээ
Тэрбээр Дэлхийн аваргын алтан медалийг анх удаа эх орондоо авчрав- Олон улсын бодибилдингийн хамгийн том холбоо болох IFBB-ийн Эмэгтэйчүүдийн Дэлхийн аваргын тэмцээнээс Монгол Улсын гавьяат, Монголын Бодибилдинг Фитнесийн Хөгжлийн Холбооны тамирчин Батбуянгийн Сугарсүрэн алтан медаль хүртсэн нь манай улсын хувьд түүхэн үйл явдал болж байна. Дэлхийн 203 орныг эгнээндээ нэгтгэсэн IFBB-ийн энэхүү тэмцээн энэ сарын 16-наас 19-ний хооронд Япон улсын Токио хотод болсон юм.
Гавьяат тамирчин Б.Сугарсүрэн энэхүү тэмцээнийхээ “Велнесс +163 см” залуучуудын ангилалд мөн өрсөлдөж, дөрөвдүгээр байрт шалгарсан юм. Монгол Улс IFBB холбоонд гишүүн орноор элссэнээс хойшхи 31 жилийн түүхэнд анх удаа тохиож буй энэхүү үйл явдал монголчуудын хувьд шинэ оны босгонд баяр нэмсэн өдрүүдийг авчирч байна. Гавьяат Б.Сугарсүрэн тэмцээний “Мастер Велнесс 40” насны ангилалд аваргаар ийнхүү тодорсноор Монгол Улс одооноос IFBB-д гурван медаль эзэмшиж буй.
Үүнээс алт, хүрэл медалийг эмэгтэйчүүдээс Монгол Улсын гавьяат тамирчин Б.Сугарсүрэн, эрэгтэйчүүдээс Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт тамирчин Ч.Цогтбаатар хүрэл медалийг тус, тус эзэмшдэг юм. Энд нэмэхэд, IFBB-ийн Эмэгтэйчүүдийн Дэлхийн аваргын энэхүү тэмцээний “Мастер Велнесс 35-39” насны ангилалд тамрчин Д.Ариунаа мөн амжилттай оролцож зургадугаар байрт орлоо. Харин IFBB-ийн Эрэгтэйчүүдийн Цомын аварга шалгаруулах тэмцээний “Эрэгтэй фит модель” ангиллаас тамирчин Б.Гэрэлт-Од мөнгөн медаль, “Мастер Менс Физик 40” насны ангиллаас манай улсын тамирчин Н.Хосбаяр хүрэл медаль, медалийг тус тус хүртжээ.
Гавьяат тамирчин Б.Сугарсүрэн энэхүү тэмцээнийхээ “Велнесс +163 см” залуучуудын ангилалд мөн өрсөлдөж, дөрөвдүгээр байрт шалгарсан юм. Монгол Улс IFBB холбоонд гишүүн орноор элссэнээс хойшхи 31 жилийн түүхэнд анх удаа тохиож буй энэхүү үйл явдал монголчуудын хувьд шинэ оны босгонд баяр нэмсэн өдрүүдийг авчирч байна. Гавьяат Б.Сугарсүрэн тэмцээний “Мастер Велнесс 40” насны ангилалд аваргаар ийнхүү тодорсноор Монгол Улс одооноос IFBB-д гурван медаль эзэмшиж буй.
Үүнээс алт, хүрэл медалийг эмэгтэйчүүдээс Монгол Улсын гавьяат тамирчин Б.Сугарсүрэн, эрэгтэйчүүдээс Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт тамирчин Ч.Цогтбаатар хүрэл медалийг тус, тус эзэмшдэг юм. Энд нэмэхэд, IFBB-ийн Эмэгтэйчүүдийн Дэлхийн аваргын энэхүү тэмцээний “Мастер Велнесс 35-39” насны ангилалд тамрчин Д.Ариунаа мөн амжилттай оролцож зургадугаар байрт орлоо. Харин IFBB-ийн Эрэгтэйчүүдийн Цомын аварга шалгаруулах тэмцээний “Эрэгтэй фит модель” ангиллаас тамирчин Б.Гэрэлт-Од мөнгөн медаль, “Мастер Менс Физик 40” насны ангиллаас манай улсын тамирчин Н.Хосбаяр хүрэл медаль, медалийг тус тус хүртжээ.
